E Drejta Dhe Psikologjia

E Drejta Dhe Psikologjia

E drejta dhe psikologjia jane dy disiplina qe kane si object interesat e qenijeve njerezore dhe manifestimeet e tyre. E drejta dhe psikologjia percaktojne modalitetet te ndryshme te interpretimit te realitetit, net e drejten penale p.sh fakti-krim ne psikologji quhet veprim dhe per gjykaten eshte e nevojshme dhe mbase e domosdoshme te njohe arsyet qe kane cuar ne krim.
Procedimi sin e fushen penale dhe ne ate civile con ne nje perfundim gjygjesor I cili shprehet me anen e nje vendimi, e realizohet nepermjet instrumenteve te ndryshem si prova te cilat ndricojne faktet , fajtoret, viktimat etj. Dhe bazohen ne elemente te verteta apo one nje fare menyre te besueshme: qellimi I procesit penal eshte te jape nje rindertim te besueshem, korente e faktit –objekt dhe gjykimin e rrethanave qe e kane shoqeruar. Operatori juridik ushtron detyren e tij nepermjet aplikimit te ligjeve te cilat permblidhen ne kode dhe qe krijojne argjinaturen precise te veprimit.
Per cfare afrimi psikologjik behet fjale ?
Nese e drejta shprehet nepermjet ligjit dhe normave precise pa u future ne interpretime, qe jane shprehje dhe meditimi ndermjet interesave te ndryshme ekonomiko-politike dhe se morali I shtetit njeh kete moment historic, net e cilin psikologjia shpreh ndryshimet kulturale, shkencore spjegimet e kunderta me ndihmen edhe te shkencave te tjera si filozofia psikiatria dhe shkencat e tjera.
Dsiipia, Drejtesia dhe Paqa; keto figura perfaqesojne rendin , qendrushmerine dhe pushtetin. Te dyja disiplinat
Si behet e mundur bashkpunimi ndermjet Psikologjise dhe te drejtes ? Ku keto dy disiplina formojne nje fushe te perbashket?
Te dy disiplinat merren me sjellien njerzore: e drejta sanksionon normat dhe me pas I aplikon ato duke marre ne considerate aspektet psikologjike te subjekteve te perfshire ne shkeljen e ligjit.
PSikologjia dhe e Drejta kane nje qellim te vetem te zbulojne te verteten ne ngjarje reale. Rruga e psikologjise –gjygjsore deshmon per nje veshtiresi, mundim, kerkim dhe eksperimentim per te arritur ne kerkesat qe kjo fushe ka per detyre te zgjidhe.

PSIKOLOGJIA GJYGJESORE
Psikologjia eshte ajo shkence e cila merret me studimin e sjellies dhe kognicionit .
Kognicioni eshte lidhur me proceset e te menduarit, endrat, kujtesat, aftesia per te zgjidhur problemet. Nje detyre tjeter qe ka psikologjia esgte studimi shkencor I proceseve biologjike dhe fiziologjike qe ne me te shumten e rasteve shoqerojne si sjellien ashtu edhe kognicionin.


ZHVILLIMI I PSIKOLOGJISE
Aristoteli dhe platoni debatonin nese idete njerezore jane te lindura apo te fituara. Ne shekullin 17 filozofi anglez John locke e pershkruan mendjen njerzorer si nje pllake te pa shkruar mbi te cilen mund te shkruheshin te gjitha pervojat njerzore. Drawin sygjeroi Kafshet edhe njerzit shfaqin sjellie qe pershtaten mjedisit dhe I ndihmojne ata ti mbijetojne. Historia formale e psikologjise mund te pershkruhet me mire me ane te shkollave te mendimit te cilat I drejtuan psikologe ne veprimtarine e tyre

STRUKTURALIZIMI
Shkenca e psikologjise I ka fillimet e veta zyrtare 1879 kur wilhem wundt nje filozof gjermane ngriti nje laborator ne universitetin e leipzigut per te studiuar vetedijen. Shkolla e mendimit qe lidhet me Wundin quhet strukturalizem ose shkenca e structures se mendjes.

FUNKSIONALIZIMI
Strukturalizimi nuk ngjan aq shume si psikologji moderne Shume njerez nuk e kuptonin aplikueshmerine praktike te studimit te elementeve te mendjes. Dewe konsiderohet shpesh si fillim zyrtar I shkolles funksionale te psikologjise . Koncepti I hartkut refraktar konsiderohej si nje perbashkues I psikologjise sepse duke qene nje rruge complete nervore qe perfshihet ne refleks, ai bashkon mendjen me trupin.Cfare funksioni ka sjellja specifike?. Shkolla e funksionalizimit studioi ceshtje te tilla sit e menduarit, kujtesen, vetedijen, inteligjencen, te mesuarit dhe motivacionin.

BIHEJVIORIZMI
Studiuesit e kufizuan psikologjine ne studimin e reagimeve te bera ne organizem ndaj nje ngacmuesi te cilet mund te vezhgohen nga jashte P.sh nje zhurme e larte, e papritur shkakton tek njeriu kercim te vogel te pa vullnetshemnga vendi. Pork y concept eshte zgjeruar dhe perfshin edhe proceset e padukshme mendore si P.sh te menduarit I cili te con ne sjellie te cilat mund te vezhgohen. PSikologjia Observon jeten.

PSIKOLOGJIA GESHTALTISTE
Fjala gjermane Gestalt do te thote e tera dhe qellimi I psikologjis geshtaltiste ishte te studionte personin e tere. Pushoni se lexuari per njemoment dhe mendoni dike qe njihni. A mendoni per hunden, syte, floket, veshet apo oper cdo dhemb ne vecanti? A e keni imazhin e plote te personit? Psikologet geshtaliste argumentojne se ne perceptojme tere personin dhe jo thjeshte pjese te nje personi.

PSIKOANALIZA
Freud zbuloi se njerzit e hinotizuar ishin te afte te kujtonin ndjenjat e fshehta per njerzit e tjere, vecanerisht ndjenjat seksuale dhe armiqesite ndaj prinderve te tyre…
Freud besonte se eksperienca e shkruar per te cilen personi eshte jo I vetedishem ndikon shume ne sjelljen aktuale.

QELLIMI I PSIKOLOGJISE
Psikologjia synon te studioje sjellien nepermjet kater qellimeve baze.

PERSHKRIMI I cili eshte natyrisht I rendesishem per cdo shkence sepse ndihmon te kuptoje menyrat e sjelljes, lejon qe te zhvillojme teorite baze te sjelljes, ndihmone per te mbshur vakumin per ate qe ne dime per sjelljen.

PARASHIKIMI Psikologet kane pershkruar disa situate kur njerzit kane shfaqur disa sjellie me qellim qe u ndodhte dicka e kendeshme.

KONTROLLI Pasi mbaron PArashikimi detyra e psikologut eshte te kontrolloje sjellien duke I dhene ose ndaluar shperblimin

SHPJEGIMI I SJELLJES perms pershkrimit, parashikimit dhe kontrollit ne depertojme forcat qe motivojne njerzit, pastaj ne spjegojme pse njerzit kane sjellie te ndryshme

DREJTIME TE STUDIMIT TE PSIKOLOGJISE
Psikologjia nuk eshte nje discipline strikte sic mendojne disa studiues por ajo eshte e nderlikuar nga nje ser pikepamjeshe drejtimesh.

Drejtim Biologjik

Drejtim humanistic

Drejtim psikoanalitik

Drejtim Kognitiv

METODAT E KERKIMIT NE PSIKOLOGJI
Studimi I metodave te kerkimit shkencor do tju ndihmoje te kuptoni si grumbullojme informacionin psikologet gjithashtu mund te fitoni shprehite e nevojshme per te vleresuar pohimet e bera prej te tjerve. Nje studim kryet perms nje serie fazash qe te tera te marra se bashku quhen metoda shkencore. Fillimisht ju nisni me nje problem. Disa here studimet ndahen ne bazike dhe te zbatuara studimi bazik eshte ai lloj studimi qe kryhet per te perfituar informacion per qellimin e tij pa pretenduar te zgjedhe problemin actual. Studimi I aplikuar kryhet per te zgjedhur nje problem praktik ose me kerkese urgjente psikologet industrial kryejne studime te aplikuar.

VEZHGIM
Nje vend mjaft I pershtatshem per te kryer nje vezhgim natyror eshte bibloteka ne nje studim te me parshem ishte raportuar se meshkujt perferojne te rrine perball njerzve qe pelqejne ndersa femrat te rrine ne krah te atyre qe pelqejne. Studiuesi testoi idene se meshkujt ndjehen ne siklet kur te pa njohurit rrine perball tyre. Ndersa femrat ndjehen ne siklet kur te pa njohurit rrrine ne krahe te tyre. Ne nje studim te tille disa psikolog studiuan mbipeshen shkuan ne restorant dhe vezhguan menyren e te ngrenit te njerzve normal dhe te atyre me mbi peshe/ ata zbuluan se njerzit mbi peshe kane tendence qe te hane shpejt dhe me percione te medha.

METODA E INTERVISTIMIT
Disa intervista jan te strukturuara. Ne keto behen pytje standarte. Intervistat te tjera jan te pa strukturuara ne to peersoni flet thjeshte per ceshtje te pergjitheshme me intervistuesin.

METODA E ANKETIMIT
Shume psikolog kane nevoje qe te mbledhin nje informacion te gjere ne nje kohe sa me te shkurter, ne keto raste perdoret anketimi. Cfare masim me anketimet thuajse gjithshka anketimet e opinionit public gallup poll jane me fame per te njohur prefererncat e njerzve ne zgjedhje dhe perdoren gjate fushatave elektorale. Psh nje person mund te jap nje pergjigje te kenaqe apo te merzise anketuesin megjithate ai mbetet nje mjet shkencore edhe mjaft I perhapur.

METODA E TESTIMIT
Psikologet perdorin shume lloje testesh per te matur aftesine interesat personalitetin dhe inteligjencen,. Nje test per ankthin mund tju vi ne ndihme te kuptoni se perse turbulloheni kur keni per te dhene provime.


STUDIMI I RASTIT
Shpesh psikologet duan te dine se cfare I shkakton nje sjellje ose ngjarje te caktuar. Studimi I rastit si biografia shkencor edhe rindertimi I jetes se nje personi me qellim qe te zbulohet ajo qe ka sshkaktuar situaten aktuale Psh per nje person I cili eshte duke manifestuar shenjat e nje depresioni te rende mund te aplikohet studimi I rastit me qellim qe te zbulohet se ku dhe pse u zhvillua kjo gjendje. Studimi I rastit eshte vecanerisht I vlefshem per psikologet klinik.

EKSPERIMENTI
Psikologet shpesh duan te dine ne menyre specifike se cfare e shkakton nje sjellje e vecante factor si ata ambjental ku mund te permendim temperature, ndricimi, ngjyra e mureve, koha e dites mengjes mbasdite nate,. Hapesira. Por edhe faktoret e subjektit ndikojne ne rezultat e eksperimentit si mosha seksi arsimi eksperjenca inteligjenca personaliteti dhe aftesite.

LLOJET E PSIKOLOGJISE



PSIKOLOGJIA KLINIKE
Njerez te cilet kane nevoje per problemet e tyre mendorer permbajtjen mendore burgje klinika te shendetit mendor gjykata te te miturve klinika per keshillimin e femijeve qendra shendetsore universitare etj.. Teknika psikologjike si psikoterapia. Ketu duhet bere mire dallimi midis psikologut klinik dhe mjekut psikiater.

PSIKOLOGJIA E KESHILLIMIT
Psikologu I keshillimit ndihmone qe njerzit te pershtaten ne problemet emocionale dhe ato personale te cilet jan me pak serjoze se ato qe trajtojne psikologet klinike. Ata mund te ndihmojne nje student te zgjedhe degen e pershtatshme probleme te sjellies kur keto probleme jane te veshtira I drejtohet tek psikologu klinik apo tek psikiatri.

PSIKOLOGJIA E EDUKIMIT
Psikologet qe punojne ne shkolla quhen psikologe te edukimit ata studiojne testojne efektivin e testeve efekshmerine e mesimit organizimit dhe metodat qe perdoren studiojne aftesin individuale te nxenesve dhe mundesi per te asimuluar mesim ne raport mes disa nxenes

PSIKOLOGJIA GJYGJSORE
PSikologjia Gjygjsore ka rrenje te thella qe nga vitet 900vite net e cilat studiues si U fiore ne italic per shembull pas botimit te pare te psikologjise juridike ne vitin 1925 nga enriko altavia psikologjia juridike pati nje sistemim te vertet dhe arriti te bvashkangjiske kete specialitet bashke me elemente te tjere te te drejtes duke bere pjese ne process gjygjesore dhe duke ruajtur autonomin nga deget e tjera per zhvillimin e nje procesi penal dhe civil te pavarur. Koncepte te cilat edhe sot tingellojne actual si “ Vlera relative e te vertetes gjygjsore “ “ PSikologjia e deshmitarit “ “Psikologjia e vetevrasjes” Etj. Ne tenjejtat gjurme edhe psiko dinamika e cila ka studiuar subkoshiencen ka ballafaquar argumentet te lidhura me subkoshincen me personalitetin criminal dhe aktivitetin personal te gjykatesit. PSikologjia gjygjsore merret me praktiken ligjore por per vet fushen e gjere qe studion nuk mund te shmang psikologjine eksperimentale, dinamike, komunikimi social etj. Psikologjia gjygjsore ushtron funksionin e saj ne disa fusha te se drejtes.

1 PSIKOLOGJIA KRIMINALE ne kete fushe objekti I studimit eshte personaliteti I individit si autor I nje vepre penale e konceptit te divijimit criminal, devijimit tek minorenet

2 PSIKOLOGJIA GJYGJESORE studion personalitetin e individit gjate gjykimit por edhe te personave qe marin pjese ne process gjygjsore si ( Gjykatesit, Avokatet, Pala e demtuar, Deshmitaret ) mund te determinohen nga aspekte positive dhe negative : Te paret jane peshimi I mire I ceshtjes dhe shkembimit te ideve dhe oppinioneve nese nuk nderhyne negativisht disa dinamika te grupit si bindjet, intuitat.

3. PSIKOLOGJIA PENITENCJARE ekzaminon problemet psikologjike relative te burgimit nepermjet vezhgimit mbeshtetjes te subjektit te denuar, ekzaminon personalitetin e subjektit te denuar duke iu referuar rregullave te vendit ku vuajn denimin.

4 PSIKOLOGJIA NE PROCESIN CIVIL vlerson nepermjet konsulences teknike rastet e divorceve, adoptmeve, aftesine e prinderve per tu besuar rritjen e femijeve ne rastet e adobtimeve Brenda nje shteti dhe adobtimeve nderkombetare.

5 PSIKOLOGJIA LIGJORE kordinon nocjonet ekzistuese te psikologjise Brenda kodeve te se drejtes duke kontribuar me permisimin e legjislacionit natyrisht per ate kategori ligjesh ku ajo mund te jap kontributin e saj.

Koncepti I se vertetes
E verteta: fjale me nje histori mijeravjecare dhe e percaktuar ne nivel filozofik, per Aristotetlin e verteta eshte “te konfirmosh ate qe eshte ose te mohosh ate qe nuk eshte”

Ndijimi dhe perceptimi
Cdo gje qe ne perjetojme vjen tek ne nepermjet shqisave.Por psikologet jane te ineteresuar edhe per sistemet perceptuese te te degjuarit, nuhaturit, si dhe te prekjes.

Ndijimi eshte procesi pasiv nepermjet te cilit ngacmimet kapen nga receptoret ndijues dhe shnderrohen ne impulse nervore qe percillen neper te gjithe sistemin tone nervor.

Perceptimi eshte nje process aktiv ne te cilin informacioni ndijues percillet permes sistemit nervor ne tru, ku organizohet dhe interpretohet, si kujtesa, te menduarit dhe aftesine per te formuar kuptime perms proceseve ndijore. Ndijimi perqendrohet ne aktivitetin shqisor, ndersa perceptimi perqendrohet ne ate qe ne perjetojme realisht.

Gjumi dhe ndergjegja
Gjumi konsiderohet si nje nga gjendjet e ndryshuara te ndergjegjes qe ne perjetojme, dhe shoqerohet me ulje te ndjeshme te ndergjegjes. Vemendja per vehten dhe ambjentin zhduket krejtesisht. Gjate kesaj gjendje shume procese si puna e zemres tonusi I muskujve, temperature e trupit, pesojne renie te dukshme.Renia ne gjume shoqerohet me ulje graduale te gjendjes se ndergjegjes deri ne zhdukjen graduale te saj.

Ndergjegja eshte perpunimi I ndijimeve, mendimeve dhe ndjenjave tona ne nivelete nryshme te vetedijes,eshte cilesia e qenieve njerezore per te mbajtur raporte me ambjentin rrethues dhe me veten.

Hipnoza eshte nje gjendje e nryshuar e ndergjegjes qe karakterizohet nga nje sugjestionishmeri e larte.
Teknikat dhe ndjeshmeria sot ka shume teknika

Perdorimi I hipnozes eshte I shumellojye por kryesisht per ti ardhur ne ndihme kontrollit te dhimbjeve, ndryshimit te sjelljes, permisimi I kujteses, dhe modifikimi I perceptimit.

Misteret e endrrave

“Enderrojme per te harruar” endrrat ne fazen e gjumit REM pastrojne trurin nga mendimet ”e Pista” , informacionet e kota, faktet e panevojshme te zhvilluara gjate dites.

Endrat provokohen nga nje sere stimiujsh.
1-Eksitacion sensorial ekstern (objketiv)
2- Eksitacion sensorial intern (subjektiv)
3-Stimuj trupor te brendshem (organic)
4-Burime te pastra psikike

Kujtesa ky process eshte I lidhur ngushte me proceset e perceptimit, te mesuarit (njohja e lidhjeve midis stimujve), dhe ndergjegjes.

Kodimi, I cili eshte thelb procesi me ane te te cilit sistemi nervor krijon nje perfaqesim te stimiujve qe ne perceptojme.

Depozitimi eshte procesi qe e mban informacionin ne sistemin tone te kujteses per nje kohe te caktuar, riprodhimi eshte nxjerrja e informacionit nga sistemi I kujteses. Suksesi I riprodhimit eshte I lidhur me efektivitetin e kodimit dhe te depozitimit.

Inteligjenca shpesh eshte menduar se inteligjenca eshte ajo qe matet me testet e inteligjences.

ROLI I PSIKOLOGUT GJYQESOR
IDENTITETI DHE FORMIMI
Ndarja bashkeshortore, demet ndaj shendetit, kujdestaria per femijet me prinder te divorcuar etj.
Behet fjale per nje fushe e cila kerkon competence profesionale per faktin se vendimet e marra kane te bejne me ceshtje delicate si adoptimi I femijeve kujdestaria e tyre etj.

Cili duhet te jete psikologu gjyqesor?
Zhvilimi I kesaj fushe e ben te domosdoshme te definohet se cili duhet te jete psikologu gjyqesor, por nje psikolog I cili eshte I specializuar ne kete fushe dhe ka krijuar pervoje te mjaftueshme, qe jo vetem njeh mire legjslacionin por edhe kontestin kulutural deh professional ku ushtrohet e drejta, qe di ti perodore mire instrumentat per ti vene ne sherbim te materializmit sa me adekuat te profesionit te tij.

Raportet dhe figura te tjera profesionale.

Edhe ne psikologjine juridike ne fakt takohet mbivendosje me shkenca te tjera si mjeket psikiater, kriminologet, neuropsikiatrit infantile, nmjeket ligjor, sociologet, pedagogjistet.

Vleresimi demit
Disiplina qe gjithnje eshte marre me demin fizik eshte mjksia ligjore.

METODAT INVESTIGATIVE DHE PSIKOLOGJIA
NE HETIMET GJYQESORE
“Psikologjia Investigative” studion se sit e vleresosh, perdoresh ne menyre efikase informacionin investigative, sit e mbeshtesesh veprimet dhe vendimet e forcave te rendit.

1-Ne nivelin e pare roli I psikologut investigative sherben si support per te verifikuar hipotezat e vendosura nga investigatoret ne funksion te ngushtimit te rrethit te investigimit.

2-Ne nivelin e dyte Canter propozon ne menyre relative se cafre aktivitetesh formuese kane inspektoret e policies edhe hetuesit qe mund te ndihmojne ne identifikimin e psikologjise se viktimes, te psikologjise se autorit te krimit, te teknikave te marrjes ne pyetje etj.

3-Ne nivelin e trete psikologjia investigative mund te jape mbeshtetje bindese ne analizimin e deshmitareve , te pandehurit deri ne sqarimin e besueshmerise te thenieve te tyre.

4-Ne nivelin e katert duke perdorur “autopsine psikologjike” qe konsiston ne analizen complete te karakteristikave te viktimes sa te lejoje te sqaroje rreth hipotezes te motivit te vepres, dinamikes se kryerjes te saje, nepermjet modus operandi.

5-Nje tjeter fakt dometheneseshte edhe “offender profiling”qe sic dihet konsiston ne identifikimin e karakteristikave kryesore te personalitetit dhe sjelljes te individit criminal, te bazuar ne llojin e krimit te kryer.

OBJEKTI DHE OBJEKTIVAT E KERKIMIT
Objekti I psikologjise investigative knsiston ne kerkimin eksplorativ, kuptimin dhe analizen e hetimit nga ana e investigatoreve

METODOLOGJIA
Faza e pare eshte dominuar nga “procedurat dhe instrumentet e investigatorit” I cili egzaminon procedurat invstigative dhe metodat ne rastet e vrasjevedhe vdekjeve ekuivoke dhe kritereve baze te hipotetzes se formuluar per kazuisin, duke perdorur teknika pyetesoresh te cilat investigatoret I konsiderojne vecanerishte te nevojshme dhe efikase ne arritjen e nje hipoteze te bazuar qe con ne rezultata te besueshem hetimin.
Ata nenvizojne rendeisne e kqyrjes se kujdesshme te vend-ngjarjes qe lehteson ne drejtimin e hetimeve dhe zgjidhjen e kazusit, duke u perqendruar me kujdes kryesisht ne provat shkencore te disciplines mjeko-ligjore dhe te kriminalistikes.
Aspekti investigative perbehet nga dy elemente fondamentale.Mbarevajtja e mire e hetimit varet mbi te gjitha nga kapaciteti I investigatorit per zhvillimin e proceseve logjike pasi shume rralle ndodh qe te verifikohen dy vepra kriminale identike.

Diferenca midis proves dhe indicies te gjithe pranojne domosdoshmerine e te bazuarit ne hetim ne elemente te sigurte, prova dhe jo tek indiciet.

Teknikat e standartizuara, eksperienca improvizimi persa I perket “teknikave te marrjes ne pyetje efikase” te gjithe e pranojne se eshte nje instrument I rendesishem per hetimin dhe e domosdoshme per ta ushtruar ne menyre adekuate per te marre informacione te rendesishme.

Rendesia e marredhenieve ne drejtimin e marrjes ne pyetje per hetuesin eshte mjafte e rendesishme zgjedhja e teknikave per te xhestuar momentin e marrjes ne pyetje ne baze te tipologjise se subjektit.

STRESI DHE PERSHTATJA
Stresi eshte nje pasoje e pashmangshme e jetes, ai eshte I lidhur me gjithcka qe individi ndesh ne jeten e perditshmeme te cilen duhet te pershtatet. Stresi sjell pasoja negative, si ankthi, konsumimi, pagjumesia, iritabiliteti e shume crregullime te tjera.

Shkaqet e stresit Stresin me pasoja negative e kane emertuar distres, jane edhe strese me pembajtje negative dhe quhen eustres

Stresi dhe ndryshimet jetesore

Shqetesimet e perditshme

Frustacioni ndodh kur nje person pengohet ne aritjen e nje qellimi. Kur perjetohet frustacioni duket ose te braktiset qellimi ose te gjendet rruge tjeter per ta arritur ate.
Llojet e frustacionit jane:
Vonesat
Mungesa e burimeve
Humbjet

Crregullimi posttraumatic I stresit

Presionet, konfliktet, frustacionet jane ndodhi te zakonshme dhe te pashmngshme te jetes sone te perditshme.

REAGIMET NDAJ STRESIT
SINDROMA E PERGJITHSHME E PERSHTATJES
Ehte e qarte se emocionet, ankthi dhe stresi ndikojne ne sjelljen tone.

Reaksioni I alarmit
Stadi I rraskapitjes
Konsumimi
Padurimi personi behet I padurueshem dhe irritohet me njerezit perreth.Si mund te shmanget konsumimi: per te luftuar konsumimin jane indikuar disa menyra: njih kufizimet e tua dhe mos prano pergjegjesira te teperta pertej kapacitetit, pushime te alternuara, shplodhje. Por te rendesishme jane edhe grupet e mbeshtetjes sociale, si dhe teknikat e relaksimit te cilat ndihmojne ne parandalimin dhe konsumin potencial.