E drejta e Krahasuar

-OKB(Organizata e Kombeve tË Bashkuara ka 192 shtete)
-Dy sistemet ligjore kryesore janË :Sistemet fetare dhe laike
- Burim i sË drejtËs fetare ËshtË e drejta hyjonre e cila vjen nga profetËt,ndËrsa e drejta laike krijohet nga njerËzit dhe shembull mË i mirË pËr kËtË ËshtË kushtetua e SHBA-ve ku thotË”Ne, populli i ShBA-sË...”,
-E drejta e Fetare ËshtË e konceptuar si e pËrjetshme ndËrsa ajo laike mund tË ndryshohet nga ata qË e krijojnË.
-E drejta Fetare ju tregon njerËzve çfarË tË besojnË si tË sillen etj,ajo Laike merret me veprimet tona tË jashtme.
-Sistemi bazuar nË tË drejtËn fetare mosmarrËveshjet i zgjidh zakonisht njË nËpunËs fetar(nË kËtË rast i njËjti person ËshtË edhe imam ose prift ËshtË edhe gjykatËs).
Kushtetutat
Kushtetutat e vendeve tË ndryshme ndryshojnË nga njËra tjetra.Sot nË botË ka shumË pak kushtetuta qË nuk janË tË shkruara nË njË dokument,ato shtete qË edhe sot vazhdojnË tË mos kenË kushtetutË tË shkruar janË:Andorra,Izraeli,Zelanda e re dhe Anglia.
-Diferenca e Kushtetutave janË pËr dy arsye :
1.Arsyeja e parË ËshtË praktike ËshtË evidente qË njË dokument federal do tË jetË i ndryshËm nga ai unitar.
2.Arsyeja e dytË ËshtË ekzistenca e preferencave tË vlerave e lidhur me kushtet historike.
Miratimi dhe ndryshimi i Kushtetutes
-MËnyra e miratimit dhe ndryshimit tË KushtetutËs ndryshojnË nga vendi nË vend.
-Kushtetuta mË e vjetËr dhe mË prestigjoze ËshtË ajo e SHBA e cila u miratua me njË marrËveshje nË mes 13 shteteve,u miratua nga legjislativi.
-Me njË metodË tË ngjashme por nË rrethana tjera ËshtË miratuar edhe Kushtetuta e republikËs Federale tË GjermanisË qË quhej(Ligje Bazike) u miratua nga 2/3 e landeve gjermane dhe u publikua me 23 maj 1949.
-Kushtetuta Ruse u miratua nga populli pasiqË presidenti kishte shpËrndarË legjislativin,ajo hyri nË fuqi me 12 dhjetor 1993.
-Kushtetuta Franceze(1958),u miratua nga legjislativi(parlamenti)pastaj nga popullli me referendum.
-JanË dy arsye pËr ndryshimin e kushtetutËs :tË karakterit ligjor dhe politik
-Disa çËshtje specifikojnË qË disa çËshtje mund tË ndyshohen vetËm me referendum,ose nËpËrmjet tË miratimit tË njË kushtetute krejtËsishte tË re(p.sh.Kushtetuta ruse).
-Metoda e zakonshme e miratimit tË ndyshimeve ËshtË njË shumicË specifike nga ana e paralmentit(Gjermani 2/3,FrancË3/5 e deputetËve etj).
-NË Itali,DanimarkË dhe FinlandË ndyshimet bËhen nga kËrkesa qË i bËhet legjislativit pËr njË tjetËr votim.
-Aktet bazË kushtetuese ne Anlgi janË:Traktati i Bashkimit dhe Aktet e Bashkimit tË Parlamentit Anglez dhe Skocez(1707)
-Prej vitit 1922 MbretËria e Bashkuar(United Kingdom) pËrbËhet nga Britania e Madhe dhe Irlanda e Veriut.
-Kushtetua Angleze mund tË ndryshohet me njË akt tË parlamentit nË tË njËjtËn mËnyrË qË ndryshohet edhe pjesa tjetËr e legjislacionit.

Federalizmi
PjesË pËrbËrËse tË federatËs janË tË mbrojtura nËpËrmjet pËrfaqËsimit tË tyre ne dhomËn e ulËt tË parlamentit dhe kanË kompetenca nË territore qË ato qeverisin.MbretËria e Bashkuar nuk ËshtË federatË,por pËrbËhet nga 4 sisteme ligjore(tË AnglisË,Uellsit,SkocisË,IrlandËs sË Veriut ,dhe pËr çËshtje tË pËrgjithshme ajo e MbretËrisË sË Bashkuar).
-Tiparet e PËrgjithshme kushtetuese dheSisteme federative kanË legjislaturË(parlament me dy dhoma).NË shumicËn e vendeve por,jo edhe nË SHBA dhoma e ulËt ka epËrsi mbi dhomËn e lartË.
-NË federalizËm dy sistemet mË tË pËrhapura janË ai presidencial dhe parlamentar por ka edhe sistem tË pËrzier qË mbledh tipare nga kËto dy sisteme p.sh Franca.
-Sistemi presidencial-kËtu fuqinË mË tË madhe vendimmarrËse e ka Presidenti,ai emËron kryeministrin dhe mund tË shpËrndaj qeverinË,emËron mministrat dhe mund tË shkarkohet vetËm nË rast tË krimeve tË rËnda.
-Sistemi paralmentar-KËtu kryetari i shtetit ËshtË i ndarË nga ai i qeverisË.Kryeministri dhe ministrat emËrohen nga legjislativi.
-Sistemi pËrzier-Rast konkret kËtu ËshtË Franca ku presidenti i shteti ndryshon shumË nga kryetari i shtetit,nË FrancË prej viti 1962 presidenti zgjedhet nga populli,edhepse ai nË bashkËpunim me qeverinË mund tË kËrkojË mbajtjen e referendumit pËr shkarkimin e parlamentit.
Sistemi Juridik
Ndarja e pushteteve nË Angli ËshtË konfuze sepse me tË njËjtin emËr ËshtË dhoma e ulËt e Parlamentit(House of Commons),kËtË emËr e ka edhe instanca mË e lartË gjyqËsore qË tek ne nihet si GjykatË supreme.
-SHBA ËshtË i vetmi vend nË botË qË lejon gjykatat e çdo niveli tË vendosin nË lidhje me çËshtje tË kushtetutshmËrisË.
-Kompetencat e veçanta pËr ta trajtuar çËshtjen e sigurisË,p.sh NË IrlandËn e Veriut janË marrË kËto masa:kanË kufizuar tË drejtËn e grumbullimit dhe e kanË zgjeruar arrestimin pa autorizim tË organit kompetent,ËshtË i kufizuar pËrdorimi i lirimit me kusht dhe gjykimi me juri.
Common Law dhe E drejta Civile
Historia e sË drejtËs civile fillon me fillet e saj i ka nË RomËn e lashtË ndËrsa ai Common Law (Preçedenti gjyqËsor) fillet e tij i ka nË Angli mË 1066 si bashkim i sË drejtËs saksone dhe zakoneve pushtuese.
-E drejta e bazuar nË Preçedentin gjyqËsor e ka origjinËn nga gjykatat dhe ËshtË krijuar nga gjykatËsit dhe avokatËt.Preçedenti gjyqËsor(Common Law) u pËrhap vetËm me pushtime dhe me kolonizim dmth nga anjË vend nuk u pËrqafua vullnetarisht.E drejta civile si burim ka tË drejtËn romake.
-NË fillimet e tij Preçedenti gjyqËsor(Common Law) ishte i shkruar nË gjuhËn latine dhe u fol nË gjuhËn franceze-nomade,sot gjuha e tij ËshtË anglishtja,nË kontrast me tË sistemi i bazuar nË tË drejtËn civile ËshtË i shkruar nË shumË gjuhË.
Krijues tË Preçedentit gjyqËsor ËshtË gjyqËsori
-“KOD”njË fushË tË tËrË rregullohet nga njË dokument i vetËm legjislativ.Kodet me mË sË shumti influencË nË botË kanË qenË:Kodi Civil Francez(1804) dhe ai Gjerman(1900).
-Çka ËshtË Preçedenti gjyqËsor(Common Law):Kur pËr njË vrasje ose pËr njË vepËr e cila shqyrtohet nga gjykata dhe vendimi pËrfundimtar merret kur shikohen rastet e mËparshme identike dhe nË bazË tyre sjellet vendimi final.
-Faktet dhe provat-
GjyqtarËt nË Common Law ishin mË tË paktË nË numËr dhe puna e vËshtirË u mbetej jojuristËve(nË fillim juria nË sistemin Common Law pËrbËhej nga fqinjtË tË cilËt mendohej se kishin njohuri pËr çËshtjen),nË ditËt e sotme kjo gjË ndodh vetËm nË SHBA ku juria formohet nga njerËz joprofesionist por vetËm pËr veprat jopenale.
-“Gjykim”njË senacË gjyqËsore relativisht e shkurtËr nË tË cilËn tË gjitha faktet i bËhen tË njohura jurisË e cila nuk ka asnjË informacion pËr çËshtjen pËrpara gjyqit.
-Sistemi bazuar nË tË drejtËn civile-Gjetja e provave kËtu iu besohet profesionistËve dhe kjo automatikisht sjell kËto pasoja:
1.Ka patur gjithnjË mË shumË gjyqtarË nË sistemin civil sesa nË atË Common Law
2.Gjyqtari mund tË ketË kontrollin qË nga fillimi nËpËrmjet vendosjes se çfarË dËshmitari tË thËrrasË dhe çfarË pyetje ti adresoj.
3.Procedura mund tË jetË sporadike e shpËrndarË nË disa seanca dhe e reduktuar nË tË shkruar.
4.Rregullat nË lidhje me provat mund tË jetË fleksibËl,pasiqË njË gjyqatrË profesionist presupozohet i aftË tË vlerËsoj nË mËnyrË tË drejtË dËshmitË.
5.ËshtË mË Ë lehtË pËr njË gjykatË mË tË lartË tË ndryshoj vendimin e gjykatËs mË tË ulËt.
PËrhapja
Versione tË Preçedentit gjyqËsor(Common Law) sot gjenden nË vende qË kanË qenË tË pushtuara mË parË nga Anglia,Irlanda,SHBA,Kanada,Australia,Zelanda e Re,India,Pakistani,Kenia,Uganda,Zambia,Nigeria dhe Gana.
Brenda sistemit tË bazuar nË tË drejtËn civile kemi 2 nËndarje:modeli francez dhe gjerman.
-Sistemi francez ka influencuar direkt apo indirekt sistemet e BelgjikËs,HolandËs,MauritanisË,Kebekut,Luizianà «s,ItalisË,Egjiptit,AlgjerisË,TunizisË,Marokut, SpanjËs etj.
-Sistemi ose modeli gjerman u ndoq nga:Japonia,Greqia,Tajlanda,Tajvani,Portugalia dhe Brazili.
Sistemet “Mikse”
NË kËtË grup bËjnË pjesË vendet me sistem tË pËrzier i influencuar pra nga e drejta civile dhe common law.
-Skocia,Luizana,Mauritani dhe Kebeku janË shembuj tË sË drejtËs civile tË bazuar nË tË drejtËn civile tË vjetËr zakonore(e pakodifikuar).Izraeli ka njË sistem unik tË vetin,ku influenca otomane dhe ajo britanike tani janË zËvendËsuar nga njË sistem modern.
Vendet Nordike
Sistemet ligjore tË DanimarkËs,FinlandËs,IslandËs,NorvegjisË dhe SuedisË nuk pËrputhen me sistemin e sË drejtËs civile.
E drejta Socialiste
ShpËrbËrja e Bashkimit Sovjetik nË 15 shtete bËri qË tË lindin pËrpjekje pËr krijimin e strukturave tË reja,shumica e kËtyre shteteve kanË tani kushtetuta tË reja dhe demokratike.Kodi civil rus hyri nË fuqi nË nËntor 1994.
-Republika Popullore e KinËs me gjithË madhËsinË e saj nuk ËshtË federatË(sipas kushtetutËs sË vitit 1982),kËtu Partia Komuniste ka shumË pushtet.Funksionimi aktual i sistemit ËshtË i influencuar nga vendimet autoritative qËndrore dhe lokale politike.
-Vendet myslimane si:Egjipti,Turqia,Pakistani dhe India janË tË influencuara nga sistemi frnacez dhe zvicran.
-Sistemin i sË drejtËs indiane e gjejmË nË Indi,Nepal,Pakistan,Malejzi dhe AfrikË Lindore,kjo e drejtË ËshtË shumË e gjerË dhe shumË komplekse,pËr kËtË tregon vetË fakti se kjo e drejtË vepron nË mbi 450 milion njerËz.
E drejta Penale
Sistemi i bazuar nË tË drejtËn civile ËshtË zhvilluar mbi bazËn e dy sistemeve:Kodit tË Napoleonit tË ProcedurËs Penale (1808) dhe Kodit Penal &Kodit tË ProcedurËs Penale Gjermane(1871.1877).
-ÇfarËdo qË tË jetË origjina,sistemet ligjore kanË tË pËrbashkËt kËto pika:
I.AsnjË person nuk mund tË konsiderohet fajtor pËr njË vepËr qË nuk ËshtË pËrcaktuar si e tillË pËrpara se tË ndodh
II.AsnjË person nuk mund tË dËnohet 2 herË pËr tË njËjtËn vepËr
III.Tentativat pËr tË kryer vepËr penale qË nuk ka pasur sukses dËnohet,gjithashtu edhe bashkËpunim me rastin e kryerjes sË ndonjË vepre.
IV.Vepra penale ka 2 faktorË:faktik dhe mendor
-FaktorËt Faktik-QË kanË tË bËjnË me pasojat
-FaktorËt mendor dheQË kanË tË bËjnË me provat
V.Shumica e sistemeve e pranojnË se pËrgjegjËsia penale nuk mund tË aplikohet pËr disa kategori njerËzish p.sh.(personat me aftËsi tË kufizuara ,me sËmundje mentale,tË mitur etj)
-E drejta private dhemerret me personat,pronËn,detyrimet dhe dËmshpËrblimin
I-Personat-E dejta private pËrcakton se cilËt persona janË tË aftË tË hyjnË nË marËdhwnie ligjore dhe kanË zotËsi ligjore pËr tË vepruar.
II-PronËsia-Prona mund tË jetË e prekshme dhe e paprekshme
-Prona e prekshme ndahet nË pronË tË luajtshme dhe tË paluajtshme
-Prona e paprekshme kËtu bËjnË pjesË:detyrimet,aksionet,e drejta e autorit,patentat etj.
III-.Detyrimet-Personat mund tË marrin detyrime vullnetarsht nËpËrmes hyrjes sË njË kontrate,ata gjithashtu kanË detyrime nË bazË tË ligjit tË kompensojnË tË tretËt pËr dËmet e pajustifikuara(pa arsyetuara).
IV-DËmshpËrblimi-NjË person duhet tË pËrgjigjet me pronËn e tij pËr tË gjitha detyrimet e tij,mË e keqja qË mund tË ndodh ËshtË qË pasuria e tij mund tË pËrdoret pËr tË pËrmbushur detyrimet ndaj tË tretËve.
-Sistemet e sË drejtËs kontinentale-
Kodfikimet nË FrancË dhe Gjermani-
-Procesi i kodifikimit filloi nË FrancË nË shek.19 tË inicuar nga Napoleoni.
-NË vitin 1800 Napoleoni caktoi 4 jurist qË tË hartonin njË kod ligjor,juristËt ishin:Grotius,Pufendorf dhe 2 pËrfaqËsues tË shkollËs sË tË drejtËs natyrore.Ky kod u miratua nË vitin 1804 dh u quajt kodi civil i FrancezËve por mË vonË morri emrin Kodi i Napoleonit.Struktura bazË e kËtij kodi janË:6 nene qË pËrfshijnË parimet e pËrgjithshme,titujt e librit I(nenet 7-515))trajtojnË tË drejtËn civile,martesËn,shkurorËzimindhe tË drejtËn prindËrore,libri II (nenet 516-710)rregullon pronËn reale dhe personale,libri III nenet(711-2281)pËrmbanË dispozita trashËgimtare,kotratat dhe detyrimet.
-Struktura bazË e Kodit tË Napoleonit reflektohet nga influenca e Kodit tË Justinianit,kurse struktura e pËrgjithshme i referohet DeklaratËs sË tË drejtave tË njeriut.
-Kodi Civil Gjerman-Ky kod ishte produkt i njË procesi kodifikues nË tre shtete gjermane ,Bavari,Prusi dhe Austri.Kodi civil gjerman qË ËshtË ende nË fuqi u hartua nË vitin 1896 i njohur me emrin BGB(Burgerliches Gesetzbuch),ndËrsa nË fuqi hyri mË 1900 dhe pËrmbanË 5 libra.
Traktati i WestaflisË 1648
-E drejta Private dhe Publike-Sistemet e sË drjetËs civile moderne janË e drejta publike dhe private.
-E drejta Publike fokusohet nË efkikasitetin e interesit publik nËpËrmjet veprimit tË shtetit.Dallimi kryesor qË e ndanË tË drejtËn publike nga ajo private ËshtË qË e drejta publike nuk ËshtË e kodifikuar,ajo pËrbËhet nga statute tË ndryshme qË mbËshteten me akte qË rregullojnË organizimin dhe funksionimin e autoriteteve publike.
-Struktura GjyqËsore-NË krahasime me sistemin e Common LaË nË vendet e sË drejtËs civile ka njË laramani tË sistemeve gjyqËsore
-Modeli Francez i gjyqËsorit-NË FrancË gjykata mË e lartË ËshtË ajo e Kasacionit,qË ka 100 gjyqtarË tË ndarË nË 5 panele civile dhe 5 panele qË lËvizin me rotacion
-Modeli Gjerman i gjyqËsorit-mbËshtet nË sistemin e shumË gjykatave tË pavarura,secila nga to me gjykatËn mË tË lartË atË Supreme.
Procedura GjyqËsore
-Procedura Civile-Procesi civil nË pjesËn mË tË madhe zhvillohet me shkrim.NË rast se njË avokat dËshiron qË tË pyes njË dËshmitar duhet ti paraqes gjyqtarit dhe avokatit tË palËs tjetËr bazËn ligjore pËr pyetjen e dËhmitarit dhe fushËn e pyejteve tË mundËshme.Procedura e sistemit tË sË drejtËs civile nuk kËrkon domosdo tË ketË njË gjykim me njË seancË tË vetme sepse nuk ËshtË nevoja tË thirret juria dhe tË dËgjohen provat,tË gjejË faktet dhe tË zbatojË ligjet pËr kËto fakte.
-Diferenca mes dy sistemeve ËshtË se sistemi i preçedentit gjyqËsor ia lË diletantËve,joprofesionistËve punËn e mbledhjes sË materialeve dhe tË prodhimit faktik mbi tË cilat mbËshtetet gjykimi.
-Sistemi i bazuar nË tË drejtËn civile-ËshtË gjyqtari profesionist ai qË nË mËnyrË aktive kontrollon hetimin dhe procesin e gjetjes sË fakteve.
-Procedura Penale-kalon nËpËr tre faza:Faza hetimore,ekzaminuese dhe gjykimi
-Procedura e Ankimit-Shmebuj :NË Gjermani shumË vendime tË gjykatave penale mund tË ankimohen vetËm pËr çËshtje tË ligjit dhe ato shqyrtohen nga njË gjykatË apeli qË ËshtË instanca e fundit.Disa nga kËto ndjekin edhe tË ashtuquajturin model francez tË â€œKasacionit”nË tË cilËn gjykata vendos vetËm pËr çËshtjen e ligjit qË i ËshtË referuar çËshtja dhe jo pËr vetË Ã§Ështjen.
-Noteri-PËr tu bËrË noter duhet ti nËnshtrohesh njË provimi shtetËror.NË sistemin e bazuar nË tË drejtËn civile kryen tre funksione:1)harton dokumente ligjore(testamente,kontrata etj),2)bËnË njËsime me origjinalin e kËtyre dokumentave ligjore pËr efekte tË procedurave ligjore dhe 3)shËnon apo jep kopje tË dokumenteve autentike

AVOKATI/JURISTI
-Avokati-Ky term nË SHBA(Lawyer)nËnkupton praktikuesin e ligjit ose personin i cili ka jep provimin e jurispodencËs dhe ka lejen pËr tË ushtruar kËtË profesion,dhe ndodh shumË rrallË nË SHBA qË personat qË i pËrfundojnË edukimin ligjor tË mos e kryejnË provimin e jurispodencËs.
-NË Britani ky term pËrdoret vetËm si emËrtim i pËrgjithshËm i personave qË kanË edukim ligjor pa ndonjË specifikË tjetËr.
-NË Australi”avokat”-pËrfshinË vetËm praktikuesit e ligjit(barristerËt dhe soloictorËt)dhe jo persona tË tjerË.
-AvokatËt mË tË hershËm mbase mund tË konsiderohen oratorËt e AthinËs antike.
-NË RomË u zhvillua njË klasË e veçantË e specialistËve qË mËsonin pËr drejtËsinË qË quhej(Juris Cosulti),kËta ishin amator tË pasur qË nuk jetonin nga ky profesion por shqyrtonin çËshtje tË ndryshme juridike duke analizuar dhe ofruar pËrgjigje juridike pËr gjithË ata qË kËrkonin ndihmË.KËtË punË ata e bËnin pa shpËrblim dmth falas.
-Zakonisht avokatËt qË punojnË nË praktikË private punojnË nË tË ashtuquajturat”kompani juridike-Law firm”,kËto biznese janË kryesisht tË vogla 1-10 avokatË pËrveç nË SHBA ku ka biznese tË tilla me qindra avokatË.
-PËrgjegjËsit e Avokatit janËËrfaqËsimi nË gjykatË,kËshillimi me klient,kËshillimi juridik,negocimi dhe pËrpilimi i kontratave,pËrpilimi i testamenteve dhe dokumente te tjera pËr ndarjen e pasurisË.
Arsimimi pËr tu bËrË Avokat
NË disa shtete drejtËsia mËsohet nË fakultete juridike,si departamente tË programit themelor tË studimeve nË kuadËr tË ndonjË universiteti,ku pas pËrfundimit studenti merr titullin “BACHELOR”
-NË SHBA drejtËsia mËsohet nË â€œshkolla tË drejtËsisË”(School of Law),ku parakusht pËr tu regjistruar nË kËto shkolla ËshtË grada “Bachelor”dmth duhet pasur gradËn BACHELOR pËr tu pranuar nË kËto shkolla.KËto shkolla u japin emrin JD(Juris Doctor/Doktor i drejtËsisË)pastaj ka shkolla qË ofrojnË studimet post-doktoraturË si LLM(Llegum Magister-MagjistËr i drejtËsisË)ose SJD(Scientum Juris Doctor-Doktor i Shkencave Juridike).
-Meksika lejon çdokËnd qË ka pËrfunduar studimet e drejtËsisË tË punojË si avokat.NË ShBA avokat bËhesh automatikisht me kalimin e provimit tË jurispodencËs edhe nËse mË herËt ke studiuar krejt diçka tjetËr.Disa shtete kËrkojnË pËrfundimin e praktikËs tek ndonjË avokat disa shtete tË tjera jo.
-Solicitori-ËshtË njË lloj i avokatit nË shtete me preçedent gjyqËsor si MbretËsia e Bashkuar.Hong Kongu,Rep.e IrlandËsAustrali,Zelanda e re por jo edhe SHBA.
-Ndarja e solicitorËve bËhet nË :1)SolicitorË qË pËrfaqËsojnË dhe kËshillojnË klientËt dhe 2)Barrister-qË punËsohen nga solicitorËt pËr tË avokuar nË ndonjË seancË ose tË jap mendim ligjor.
-PËr tu kualifikuar si Solicitor duhet pËrfundimi i Bachelor-it nË drejtËsi ose diploma nË Ã§farËdo drejtimi tjetËr duke vazhduar njË vit tË ashtuquajturin Graduate Diploma in Law.
-Barristeri-e ka tË ndaluar me ligj qË tË zhvilloj çËshtje ndËrgjyqËse,ata paraqiten si pËrkrahËs tË klientËve nË gjyq dhe kanË tË drejtË tË marrin pjesË si audiencË.



SISTEMI AKUZATOR DHE INKUIZITOR I PROCEDURËS PENALE
-Shtetet me sistem tË preçedentit gjyqËsor sikur Anglia,SHBA aplikojË prcedurËn penale tË njohur si akuzatore,kurse shtete me sistem kontinental aplikojnË procedurËn”inkuizitore”
-ProcedurË â€œsumare”- ProcedurË e shkurtËr
-Metoda e cila merret me zbulimin dhe hetimin e akuzave pËr keqbËrje dhe thashetheme quhet INKUIZIM.(metoda e inkuizitore).
NË Angli ftohej njË grup i qytetarËve nga vendi ku ka ndodhur krimi tË cilËt nËn betimin e dhËnË detyroheshin ti pËrgjigjeshin tË njËjtËs pyetje para Zotit tË provimit tË fajËsisË.NË procedurËn inkuizitore kËrkoheshin dËshmi ose prova ndaj tË cilave aplikohej arsyeja,kurse nË procedurËn akuzatore nuk kishte dËshmi,nË ktË rast juria do ta vendoste çËshtjen e fajËsisË ose tË pafajËsisË nË bazË tË njohurive qË posedonin.
-Me kalimin e kohËs nË Angli gjyqtarËt filluan ti lejojnË palËt tË thËrrasin dËshmitar qË ti tregojnË jurisË se çka ka ndodhur,nËse ata nuk dini pËr rastin.
-Pjesa qËndrore e procedurËs ishte marrja nË pyetje e tË dyshimitit i cili duhet tË jepte betimin dhe ti pËrgjigjej pyetjeve dhe i cili mund ti nËnshtrohej torturËs nËse kishte dËshmi tË mjaftueshme qË ka kryer veprËn dhe vazhdonte ta mohonte.
SISTEMI AKUZATOR
-Sistemi akuzator i drejtËsisË mbËshtetet nË aftËsitË e avokatËve tË ndryshËm qË pËrfaqËsojnË pozicionet e palËve tË tyre ,duke tentuar tË verifikojnË tË vËrteten mbi rastin e caktuar.I akuazuari sipas kËsaj procedure nuk ËshtË i detyruar tË parashtroj prova ,mund tË mos merret fare nË pyetje nga prokurori ose gjyqtari pËrveç nËse dËshiron vetË,nËse vendos tË dËshmoj ai do ti nËnshtrohet edhe marrjes nË pyetje qË mund tË sjell deri te zbulimi i fajËsisË sË tij dhe ndËshkimi.
-TË akuzuarit nË shtetet me sistem tË sË drejtËs civile mund tË detyrohen tË japin deklaratË,dhe kjo deklaratË mund tË mos i nËnshtrohet shoshitjes dhe nuk jepet nËn betim.
-NdËr dallimet kryesore nË mes dy sistemeve vjen nË shprehje kur i akuzuari pranon krimin ose veprËn pËr tË cilËn akuzohet.
-NË sistemin akuzator nuk ka mË shqyrtime dhe menjËherË kalohet te llogaritja dhe shqiptimi i sanksionit nË anËn tjetËr nË sistemin inkuizitor fakti se i akuzuari ka pranuar ËshtË vetËm njË fakt mË shumË qË hynË nË radhËn e dËshmive dhe nuk e largon obligimin e prokurorisË tË prezentoj rastin nË tËrËsi.
KRITIKAT NDAJ SISTEMIT AKUZATOR
-Kritikuesit e kËtij sistemi sygjerojnË se suksesi i palËs nË rezultatin pËrfundimtar varet mË shumË nË kualitetin e avokatit sesa nË faktet e rastit.
NjË avokat jo i mirË mund tË dËshtoj ta bindË jurinË ,derisa njË avokat i mirË me pak prova mund ta fitojË rastin.Ky sistem kritikohet edhe pËr shkak se ËshtË mË i shtrenjtË dhe u jep privilegje avokatËve.
SISTEMI INKUIZITOR
-Sistemi Inkuizitor ËshtË ai sistem juridik ku gjykata ose njË pjesË e saj ËshtË e angazhuar nË mËnyrË aktive nË vËrtetimin e fakteve tË rastit.Ky sistem aplikohet mË sË shumti nË kontestin e EvropËs perËndimore dhe AmerikËs Latine.
-Karakteristikat kryesore e sistemit inkuizitor nË procedurËn penale ËshtË funksioni i gjyqtarit hetues .FushËveprimi i hetimeve ËshtË i kufizuar me mandatin e dhËnË nga zyra e prokurorit ,pra gjyqtari hetues nuk mund tË filloj vetvetiu hetimin e ndonjË krimi.NËse gjyqtari hetues gjenË se ekziston dyshim i bazuar kundËr njË tË dyshuari ai ia pËrcjell tË dyshuarin gjykatËs ku fillon procedura e rregullt gjyqËsore.
KRAHASIMET MES SISTEMIT INKUIZITOR DHE AKUZATOR
-IthtarËt e sist. Akuzator shpesh argumentojnË se ky sistem ËshtË mË i drejtË dhe mË pak ka mundËsi abuzimi,sepse lejon mË pak hapsirË pËr shtetin qË tË merr qËndrim kundËr tË paditurit.MbrojtËsit e sistemit akuzator theksojnË se gjykatat nË sist.inkuizitor janË tepËr tË institucionalizuara nË kuptimin qË janË shumË larg nga qytetarËt.
-NË anËn tjtËr pËrkrahËsit e sist.inkuizitor kontestojnË kËto pËrparËsi dhe theksojnË se shumica e rasteve nË sist.akuzator zgjidhen pËrmes marrËveshjes dhe negocimit.Ata poashtu argumentojnË se negocimi i ndËshkimit bËnË qË palËt tË veprojnË nË mËnyrË perverse ashtu qË inkurajojnË prokurorËt tË ngritin akuza mË shume sesa nË tË vËrtetË ka baza dhe nË anËn tjetËr detyrojnË tË akuzuarit tË pranojnË fajËsinË edhpse besojnË qË nuk janË fajtor.
-ZGJIDHJA E KONTESTEVE/ARBITRAZHI-
-Kontest-quajmË atËherË kur njerËzit ose grupet e njerËzve nuk pajtohen mes vete.
-Proceset pËr zgjidhjen e kontesteve dallojnË nga vendimet gjyqËsore dhe njihen si (ZAK-Zgjidhje Alternative e Kontesteve).
-Metodat pËr zgjidhjen e kontesteve janËadia,arbitrazhi,ndËrmjetËsimi,pajtimi dhe llojet e ndryshme tË nËgociatave .
-Zgjidhja e kontesteve bËhet pËrmes dy proceseve kryesore:1)ProcedurËs vendimmarrËse,siçËshtË ndËrgjyqËsia ose arbitrazhi,ku njË gjyqtar,juri ose arbitËr pËrcakton vendimin ose rezultatin,2)ProcedurËs konsensuale siç ËshtË :ndËrmjetËsimi,pajtimi ose negociatat ku palËt tentojnË tË arrijnË marrËveshje.
-MË saktË zgjidhja e kontesteve bËhet nË rrugË gjyqËsore dhe jashtËgjyqËsore
-Zgjidhja e kontesteve gjyqËsore dhekËtu mund tË ndihmojnË shumË gjyqtari,arbitri ose ndËrmjetËsuesi
-Zgjidhja e kontesteve jashtËgjyqËsore-kËtu mendohet nË ZAK(Zgjidhje Alternative tË Kontesteve)qË nnËkupton njË proces jashtËgjyqËsor,kjo metodË ËshtË shumË e lirË dhe thjeshtË pËr pËrdorim.
ARBITRAZHI
-Arbitrazhi ka lindur nË Angli kur pËr herË tË parË ËshtË nxjerr ligji pËr arbitrazh 1697
-Arbitrazhi ËshtË teknikË juridike pËr zgjidhjen e kontesteve jashtË gjykatave me ç’rast palËt kontestuese i drejtohen njË ose mË shumË personave me vendimin e tË cilËve janË tË obliguar ti pËrmbahen atij vendimi.
-Arbitrazhi nuk ËshtË i njËjtË me rocedurat gjyqËsore,vlerËsimin e ekspertËve dhe ndËrmjetËsim
-PËrprËsit e Arbitrazhit janË:kur lËnda e kontestit ËshtË teknike ,mund tË emËrohen arbitra me njË pËrvojË tË caktuar,arbitrazhi shpesh ËshtË mË i shpejtË se proced.gjyqËsore,ËshtË mË i lirË,procedura ËshtË mË fleksibile sesa ajo e gjykatave,vendimet e arbitrazhit ËshtË lehtË tË zbatohen nË shtetet e jashtme sesa vendimet e jashtme,ka shumË pak ankesa ndaj vendimeve tË tyre.
-MangËsitË e arbitrazhit janËalËt duhet tË paguajnË pËr arbitra qË dmth edhe njË avokat tË paguhet mË shumË,edhpse pretendohet si procedurË e shpejtË kur paneli ka shumË arbitra ËshtË vËshtirË tË aranzhohen ditËt e pËrshtatshme pËr seanca dhe kËshtu shtyhet zgjidhja,nË disa vende vendimet e arbitrazhit kanË nË posedim mË pak mjete pËr zbatimin e vendimeve.
-ÇËshtjet qË kanË tË bjËnË mË krime,çËshtjet statusore ose familjare nË pËrgjithËsi janË tË paarbitrueshme,ndËrsa qË Ã§Ështjet nga e drejta private ato janË tË arbitrueshme.
-Tribunali i arbitrazhit-kËtu ka kombinime tË llojllojshme p.sh ka raste kur ËshtË vetËm njË arbitËr ,ka raste me dy arbitra me mË shumË .
-Tribunalet e arbitrazhit ndahen nË 2 grupe;Tribunalet AD HOC(tË cilËt emËrojnË arbitra qË miratohen edhe nga palËt) dhe Tribunalet institucionale(tË cilat janË organe profesionale qË japin shËrbime tË tilla)
-2 rregullat kryesore tË tribunalit janË:1)TË veprojnË drejt dhe paanshËm ndaj palËve dhe ti lejoj secilËs palË mundËsi tË arsyeshme pËr ta prezentuar rastin e tyre dhe pËr tu marrË me rastin e palËs kundËrshtare dhe 2)TË miratojnË procedura tË pËrshtatshme pËr rrethanat e rastit tË caktuar.
-ÇËshtjet procedurale zakonisht pËrfshijnË:mËnyrËn e paraqitjes dhe sfidimit tË provave,kohËn dhe vendin e zhvillmit tË procedurËs,gjuhËn dhe pËrkthimet e nevojshme,qasjen nË dokumente dhe provat e tjera,shfrytËzimin e kËrkesave dhe hetimeve,shfrytËzimi i kËshilltarËve ligjor dhe caktimi i ekspertËve dhe vlerËsuesve.
-Vendimi i Arbitrazhit mund tË pËrmbajËagesËn e njË shume tË parave,vendimin se çËshtjet e caktuara do zgjidhen nË procedura,nË shumicËn e shteteve ka fuqi sa kanË gjykatat,urdhËrojnË palËn tË pËrmbahet nga ndojnË veprim etj.
-Llojet e procedurave tË arbitrazhit janË:Arbitrazhi bejzboll,i pËrcaktuar,bejsboll i errËt dhe jo detyrues.
-Arbitrazhi bejzboll-ËshtË kur secila palË zgjedh vlerËn e padisË ndËrsa arbitri mund tË zgjedh njËrËn nga kËto dyja si shumË e dËmshpËrblimit,(arbitrazhi bejzboll-kËtË emËrtim e ka marrË duke u bazuar nË mËnyrËn e caktimit tË pagave nË ligËn e bejzbollit).
-Arbitrazhi i pËrcaktuar-kur palËt pajtohen qË nË fillim pËr kufijtË brenda sË cilËs mund tË pËrcaktohet shpËrblimi.
-Arbitrazhi bejzboll i errËt-ËshtË kur shumat nuk janË tË njohura pËr tribunalin dhe arbtitri do ta pËrcaktoj pËrgjegjËsinË lidhur me padinË dhe pastaj palËt pajtohen dhe obligohen pËr shumËn e cila ËshtË e pËrafËrt me atË tË pËrcaktuar nga tribunali.
-Arbitrazhi-jo detyrues-ËshtË proces jo i detyrueshËm pËr palËt,poashtu edhe vendimi ËshtË jo detyrues dhe palËt mund ta ruajnË tË drejtËn pËr ta dËrguar rastin nË gjykatË ose tribunaleve tjera tË arbitrazhit.
NDËRMJETËSIMI SI METODË ALTERNATIVE PËR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE
NdËrmjetsimi pËrbËn njË akt tË sjelljes ose afrimit tË dy shteteve ose palËve nË kontest pranË njËra tjetrËs me qËllim tË arritjes sË njË marrËveshje.
NdËrmjetsimi nËnkupton procesin ku pËrmes dialogut njË palË neutrale,ndËrmjetsusi duke perdorur teknika tË caktuara ndihmon dy ose mË shumË palË tË negociojnË marrËveshjen qË sjellË efekt konkret pËr çËshtjet qË janË tË interesit tË pËrbaskËt ---Fushat kryesore ku aplikohet ndËrmjetsimi janË :afarizmi, konfliktet juridike dhe diplomacia.HistorianËt supozojnË se qyshË nË kohËn e BabilonisË janË shfaqur rastet e ndËrmjetsimit nË tregti.RomakËt i quanin ndËrmjetsuesit me emra tË ndryshËm,si medium,intercessor,concilator,interpres dhe nË fund mediator.Derisa njerzit e perdornin termin ndËrmjetsim pËr tË nËnkuptuar çfardo ndihmese tË palËs sË tretË nË gjetjen e marrËveshjes.
-Dallimi mes ndËrmjetsimit dhe pajtimit.
-Pajtimi si proces,shpesh perdoret si njË term gjithËpËrfshirËs pËr mbulimin e gjitha proceseve tË ndËrmjetsimit, kËshillimet ose ndihmesËs sË zgjedhjes tË kontesteve,kËto dy konteste kanË shumË ngjashËmËri.Dallim kryesor ËshtË se pajtuesit janË persona qË deri nË njË shkallË kanË ekspertizË lidhur me fushen ku bËjnË pajtime dhe pajtuesi mund tË propozoj kushtet e pajtimit dhe gjithashtu mund tË kËshilloj pËr çËshtjen kontestuese. Pajtuesi asnjËher nuk mund tË jetË faktori vendimmarrËs.Pra pajtimi ËshtË proces qË tenton tË pËrafroj palËt qË tË bËjnË konsesues dhe lËshime nË qËndrimet e tyre pËr arritjen e njË pike tË interesit tË pËrbashkËt.NdËrmjetsimi ËshtË ekskluzivisht proces ndihmues ose lehtËsues nË konflikt ,pajtimi ËshtË pËrzierje e shËrbimit kËshillues pËr zgjidhje tË kontekstit dhe ndihmesËs . NdËrmjetËsuesi nuk ka rol kËshillues , nË kËtË rol atËher do duhej pËrdorur emËrtimi pajtus .

Dallimi mes ndËrmjetesimit dhe ndËrgjyqËsis ose litigimit

NdËrmjetËsimi dallon nga ndËrgjyqËsia , ndËrgjyqËsia ËshtË proces ku gjykata imponon vendime tË detyruyshme gjatË njË procesi vendimmarrËs , NdËrmjetËsimi pretendon te zgjidh shumË probleme te ndËrlidhura me ndËrgjyqËsi si shpenzimet e larta . NdËrmjetËsimi nuk krijon marrËveshje tË detyrueshme pËrveç nËse palËt pajtohen .

Edukimi dhe trajnimi i ndËrmjetËsuesve dhe kodi i sjelljes sË tyre

KËrkesat e parapara pËr edukim tË ndËrmjetËsuesve dallojnË nga shteti nË shtet
P.Sh nË Australi pËr te qenË ndËrmjetËsues nË tË drejtËn familjare duhet pasur kualifikim juridik , ose nË shkenca shoqËrore dhe duhet marrur kursin 5 ditor pËr ndËrmjetËsim dhe tË bËhen 10 orË praktike nËn mbikqyrjen e njË ndËrmjetËsusi .
Sa i pËrket kodit tË sjelljes sË ndËrmjetËsuesve , ekzistojnË rregulla tË ndryshme pËr shkak tË llojllojshmËrisË sË fushave ku ata pËrfshihen dhe shteteve tË ndryshme qË aplikojn nË atË proces parime tË pËrgjithshme qË e karakterizojnË kodin e sjelljes tË ndËrmjetËsuesve dhe ato janË :

-PËrkushtimi pËr tË informuar palËt pËr procesin e ndËrmjetËsimit :
-NdËrmjetËsusit duhet tË marrin qËndrim neutral ndaj palËve dhe tË bËjnË tË ditur pËr çfardo konflikti interesash , nËse ai ekziston :
-NdËrmjetËsuesi duhet ta zhvilloj kËtË proces nË mËnyrË tË paanshme :
-Brenda kornizave tË pËrcaktuara pËr ndËrmjetËsim , çdo informatË e marrË duhet trajtuar si konfidenciale :
-NdËrmjetËsuesit duhet te jenË te kujdesshËm ndaj mirËqenjes psikike dhe fizike tË tË gjithË pjesmarrËsve nË ndËrmjetËsimit :
-NdËrmjetËsusit nuk duhet tË ofrojnË kshilla juridike por ata duhet ti drejtojnË palËt te burimet e caktuara pËr tË marrË ndonjË kËshill tË nevojshme :
-NdËrmjetËsuesit duhet qË vazhdimisht tË ndjekin trajnime nË kËtË fushË pËr tË qenË nË hap me zhvillimet dhe pËr tË ruajtur aftËsit e tyre ;
-NdËrmjetËsuesit duhet tË praktikojn vetËm nË ato fusha pËr tË cilat kanË njohuri dhe ekspertizË ose trajnim


NdËrmjetËsimi si proces gjithmonË pËrfshinË palËn e tretË neutrale qË ndihmon dy ose me shumË pËrsona tË gjejnË zgjidhje tË pranueshme pËr problemet e vËshtira .
“Shuttle diplomacia “ nËnkupton ndËrmjetËsimin pËrmes kontaktit me personin e tretË nË ato raste kur takimet direkte nuk janË tË mundËshme .

Llojet e kontesteve qË zakonisht shkojnË nË ndËrmjetËsim janË :

Kontestet familjare :

- MarrËveshjet para martesore
- Mosmarrveshjet buxhetore ose financiare
- Ndarjet
- Shkurorzimet
- Alimentacioni
- Kujdestaria e fËmijËve
- Konfliktet mes prinderve dhe fËmijËve adoloshent
- Kontestet pronËsore
- Etika mjeksore dhe çËshtja e pËrfundimit tË jetËs dhe eutanazia .

PunËsimi

- Largimi i gabueshËm nga puna
- Diskriminimi
- Ngacmimi
- Menaxhimi

Raporti qiradhËnËs dhe qiramarrËs.
Kontrata e çfarËdo lloji.
Partneriteti.
Organizatat joqeveritare etj.

Roli i ndËrmjetËsuesve dhe funksionet

Funksionet e ndËrmjetËsusit klasifikohen nË disa kategori :
- Zgjidhja e njË vendi neutral dhe fizikisht tË pËrshtatshËm pËr palËt .
- Ofrimi i njË kornize procedurale pËr ecurinË e ndËrmjetËsimit , duke pËrcaktuar rregullat kryesore , ofruar rend , arsye dhe vazhdimËsi .
- PËrmirËsimi i ambientit emocional duke parandaluar dhe evituar presionet , agresivitetin dhe provokimet nË vendin e takimeve dhe duke krijuar pËrshtypje pËr neutralitet tek tË dyja palËt .

Krijimi i kushteve tË favorshme pËr vendimmarrje

NdËrmjetËsusit duhet tË jenË komunikues tË mirË dhe tË posedojnË aftËsi orale dhe pËr tË dËgjuar dhe tË jenË nË gjendje tË mos i kushtojnË rËndËsi sinjaleve tË parËndËsishme qË palËt shkËmbejnË mes veti .

Funksionet dhe obligimet e palËve

PalËt kanË disa detyrime dhe ato janË :
- PËrgaditja dhe qË nËnkupton se palËt pa marrË parasysh nËse hyjnË nË kËtË proces ose jo , qoftË nËse janË tË kyqur me vullnet ose janË tË obliguar , ata pËrgatiten pËr proces tË ndËrmjetËsimit sikurse tË ishin negociata , mirËpo nË kËtË proces NdËrmjetËsusi ndihmon edhe nË fazËn e pËrgatitjeve.
Ofrimi i dokumentave dhe nËse nËnshkruhet marrËveshja pËrpranim,ndËrmjetËsimi ose rregullat e kËsaj procedure e kËrkojnË njË tË tillË ËshtË e mudnur qË ndËrmjetËsuesi tË kËrkohet ofrimi i dokumentevedhe informatave nga palËt dhe gjithashtu ndËrmjetËsuesi mund tË kËrkoj ng ata tË hartojnË ose prodhojnË shkresa tË ndryshme si raporte apo materiale tË tjera.
-EkzistojnË shumË situata ku gjatË ndËrmjetËsimit mund tË ngritet çËshtja e pËrgjegjËsisË sË ndËrmjetËsuesit.p.sh.NdËrmjetËsuesi mund tË mbahet pËrgjegjËs pËr keqpËrdorimin e pozitËs nË favor tË njËrËs palË dhe dËmtimit tË tjetrËs,shkelja e konfidencialitetit etj