Anton Gojçaj: Tkurrja e shqipes vazhdon

RECENSION

Tkurrja e shqipes vazhdon

Teksti "Rrezikimi i gjuhës shqipe" ka karakter kërkimor-shkencor, i përket fushës së studimeve sociolinguistike, por ka rëndësi multidisiplinare. Libri është rezultat i hulumtimeve sistematike, shumëvjeçare, që Haxhi Shabani bëri gjatë përgatitjes së tezës së magjistraturës, të cilën e mbrojti me sukses në vitin 2006 në Universitetin e Prishtinës.

Nga Anton Gojçaj

Plot 452 vjet pas botimit të të ashtuquajturit "Meshari" të Dom Gjon Buzukut - për të cilin shkencëtarët supozojnë se ka jetuar (vepruar) diku jo larg Ulqinit, nga qyteti i lashtë me histori 2500 vjeçare, vjen konstatimi alarmues se gjatë decenieve të fundit, pra edhe në ditët tona, në Ulqin dhe në trevat e tjera të banuara nga shqiptarët në Malin e Zi - gjuha shqipe është e rrezikuar!
Dhe ky konstatim vjen në kohën kur, më në fund, shqiptarët e këtyre trevave jetojnë në një shtet me sistem parlamentar dhe kur gjuha shqipe është gjuhë e arsimit dhe e mediave. Çpo ndodhë kështu dhe cilat janë argumentet e studiuesit H. Shabani për të dhënë mesazhe kaq shqetësuese?
Teksti "Rrezikimi i gjuhës shqipe" ka karakter kërkimor-shkencor, i përket fushës së studimeve sociolinguistike, por ka rëndësi multidisiplinare. Libri është rezultat i hulumtimeve sistematike, shumëvjeçare, që Haxhi Shabani bëri gjatë përgatitjes së tezës së magjistraturës, të cilën e mbrojti me sukses në vitin 2006 në Universitetin e Prishtinës. Studimi ka nëntë krena (kapituj), si dhe hyrjen, bibliografinë, shtojcën dhe biografinë e autorit. Kreu i fundit, që titullohet "Përfundime dhe perspektiva", është i përkthyer edhe në anglisht dhe në gjuhën malazeze, një praktikë kjo karakteristike e punimeve shkencore. Siç tregon nëntitulli i librit, objekt i hulumtimit është dygjuhësia te shqiptarët e Ulqinit, e jo dygjuhësia në komunën e Ulqinit - ku do të përfshiheshin edhe hulumtimet e dygjuhësisë te popullsia sllave e kësaj zone. Mirëpo, nisur nga fakti se shqiptarët përbëjnë pjesën dërmuese të banorëve të Ulqinit, mund të thuhet se projekti është i qëndrueshëm dhe se i përmbushë kriteret e domosdoshme për një kërkim të këtij lloji. Në kapitujt e parë, duke ndjekur metodën deduktive, autori jep disa të dhëna të përgjithshme mbi shqiptarët në Malin e Zi, pastaj mbi historinë e Ulqinit - ku përmendë shpërnguljet e ulqinakëve në vitet 1571, 1880-1906 dhe atë të decenieve të fundit të shekullit XX. Natyrisht që këto lëvizje të popullsisë, krahas rrethanave të tjera, gjatë shekujve ndikuan në ndryshimin e shpeshtë të strukturës kombëtare dhe fetare. Në vazhdim, pasi sqaron se dygjuhësia është një dukuri sociolinguistike, studiuesi merret me shpjegimin e terminologjisë kryesore të përdorur në tekst, siç janë: ndikimet ndërgjuhësore, huazimi gjuhësor, ndryshimi i kodit, dygjuhësh dhe dygjuhësi (biling e bilinguizëm), gjuhë mbizotëruese - gjuhë e nënshtruar etj. Konkretisht, në temë të ngushtë autori fokusohet duke filluar nga kreu i
katërt, ku flet për pozitën e gjuhës shqipe në Malin e Zi. Aty ai diagnostifikon çështjet thelbësore që tregojnë statusin e mirëfilltë të shqipes në këtë shtet. Studiuesi konstaton": " niveli i përdorimit institucional të saj është mjaft i kufizuar" sepse shqipja, një nga përbërëset e dygjuhësisë në këtë kontekst, në raport me gjuhën malazeze ka pozitë më të ulët institucionale. Ndikimet e një gjuhe mbi një gjuhë tjetër, që ndikojnë në "krijimin e modeleve sipas gjuhës tjetër", mund të jenë në fushën e leksikut, të fonologjisë dhe të fjalëformimit, por edhe në morfologji, sintaksë, semantikë… Këto ndikime herë janë rezultat i marrëdhënieve të natyrshme të gjuhëve fqinje (gjeografikisht) me njëratjetrën, herë pasojë e dominimit të një gjuhe në dimensionin global (përmes pop- kulturës dhe ekonomisë, si anglishtja sot), e nganjëherë mund të ketë edhe ndikim të një apo disa gjuhëve përmes fesë (p.sh latinishtja e greqishtja te të krishterët, arabishtja te myslimanët, etj.).
Shoqëritë moderne, përveç demokratike e multietnike, janë edhe shumëgjuhëshe. Pothuaj s`ka shtet në botë ku flitet vetëm një gjuhë - këtu si përjashtim H. Shabani përmend Korenë. Mali i Zi është një shtet ku fliten disa gjuhë, shumica e të cilave janë versione (të mos them gati - dialekte), me disa specifika origjinale, të së njëjtës gjuhë - sllave (malazezishtja, serbishtja, kroatishtja, boshnjakishtja…) sepse folësit e atyre gjuhëve pa kurrfarë vështirësie komunikojnë me njëritjetrin, i lexojnë librat dhe mediat e njëritjetrit etj. Gjuha shqipe është një gjuhë krejtësisht ndryshe, ajo nuk bën pjesë në grupin e gjuhëve sllave, por është një rremb (i lashtë), më vete, në trungun
e gjuhëve indoeuropiane. Haxhi Shabani te "Rrezikimi i gjuhës shqipe" publikon rezultatet e
hulumtimeve që ka bërë në terren mbi marrëdhëniet e shqipes me gjuhën malazeze në situatat e zakonshme të jetës private, në përditshmërinë afariste - ekonomi, në administratë, në politikë, në jetën kulturore, zbavitëse etj., me ç`rast nxjerr përfundime për ndikimet ndërgjuhësore dhe huazimet gjuhësore në këtë regjion (Ulqin me rrethinë), me domethënie shumëplanëshe, që për dashamirët e shqipes mund të tingëllojnë alarmuese. Studiuesi gjatë hulumtimeve ka aplikuar metodën e anketimit dhe atë të vëzhgimit të drejtpërdrejtë, por duke pasur parasysh edhe literaturën e nevojshme dhe njohuritë përkatëse teorike-shkencore nga lëmi i sociolinguistikës, të domosdoshme për të nxjerrë analiza të sakta dhe të paanshme shkencore.
Kontaktet e para të shqipes (si trashëguese e ilirishtes, ose iliro-trakishtes, siç mendojnë shumica e studiuesve të kësaj problematike, megjithëse ende ka individë që e kontestojnë këtë vazdimësi) me gjuhët sllave duhet të datojnë që nga koha e ardhjes së fiseve të para sllave në rajonin e Europës Juglindore, pra në Ballkanin e sotëm, rreth 14 shekuj më parë. Thellë në shekuj duhet kërkuar edhe kontaktet e para të shqipes me sllavishten në territorin që përfshin shteti i sotëm i Malit të Zi. Haxhi Shabani duke folur për kufijtë e shqipes rithekson veç tjerash se shqipja paraqet një rast të rrallë, ku më shumë folës të saj jetojnë jashtë kufijve politikë të shtetit (amë) sesa brenda, si dhe se kufijtë aktualë të gjuhës shqipe janë edhe kufij historikë dhe natyrorë të saj. Ky tekst fakton se territori i kufijve gjuhësorë të shqipes është vazhdimisht në rrudhje dhe ky proces i ngushtimit vazhdon edhe sot. Këtë studiuesi e argumenton duke bërë një krahasim të thjeshtë të rezultateve të anketës që bëri në vitin 2006 me ato të vitit 1996, e në mënyrë edhe shumë më bindëse përmes krahasimit të hartës gjuhësore të shqipes sot me atë të 50-60 vjetëve më parë.
Haxhi Shabani thotë se shqipja është e rrezikuar në Malin e Zi dhe këtë e bazon në faktin se në disa komuna veriore të Malit të Zi, Rozhajë dhe Plavë (e Guci), numri i shqipfolësve ka rënë shumë në deceniet e fundit, kurse gjuha shqipe atje gjendet në situatën e një gjuhe të injoruar dhe në zhdukje. E njëjta diagnozë vlen edhe për komunën e Tivarit. Shqipja vazhdon të jetë gjuhë e komunikimit të përditshëm (në shtëpi, në rrugë dhe - krahas gjuhës malazeze, në shkollë) në Ulqin dhe në Tuz, por
edhe në këto dy kështjella (të fundit) të shqipes në Malin e Zi, ajo bën jetë të kufizuar institucionale - apo siç thotë studiuesi duke folur mbi Ulqinin: "përdorimi i shqipes në administratë krahas gjuhës malazeze është tepër i rrallë".
Libri në fjalë jep të dhëna se shqipja është më e ndikuar nga gjuha malazeze në qytetin e Ulqinit sesa në zonën rurale - të rrethinës. Në krenat V-VII, libri sjell informacione dhe analiza interesante. Kështu, një përdorim më stabil të shqipes, përveç në familje dhe në institucionet shkollore, autori regjistron në gëzimet familjare dhe vdekjet, ku mund të ndodhë që edhe folësit e gjuhës sllave, urimet, apo ngushëllimet t`i thonë në gjuhën shqipe, gjë që ndodhë shumë më rrallë në fushat e tjera të jetës private e publike.
Se interesi material ndjek një filozofi të posaçme dëshmon edhe ky studim, kur thotë se, sipas anketave dhe vëzhgimeve të realizuara, personat që ofrojnë shërbime të ndryshme nuk e kanë problem që të komunikojnë në gjuhën e klientit, mirëpo edhe në sferën ekonomike komunikimi zyrtar me shkrim ndërmjet palëve afariste dhe zyrtare bëhet kryesisht në gjuhën malazeze - pra edhe këtu gjuha malazeze është dominuese ndaj shqipes. Lidhur me gjendjen në administratë, konstatohet se shqipfolësit në komunën e Ulqinit e përshtasin kodin, domethënë se shqipja përdoret fare rrallë. Nëpunësit shqiptarë në komunikimin gojor flasin gjuhën e palës, kurse në mbledhje shqipja nuk përdoret shpesh. Në shkresat zyrtare, të shumtën e rasteve përdoret gjuha malazeze, nganjëherë edhe të dy gjuhët, por asnjëherë nuk ndodhë që shkresat zyrtare të bëhen vetëm në gjuhën shqipe. Po në çfarë shkalle përdoret zyrtarisht shqipja, me gojë dhe me shkrim, në
institucione? Studiuesi ka vërejtur se në institucionet të cilat janë në kompetencën e Komunës së Ulqinit ka një shkallë të përdorimit të shqipes, por jo edhe në ato institucione themelues i të cilave është pushteti qendror. Studiuesi thotë: " në dyert e zyrave të inspekcioneve të shumta republikane që janë të vendosura në godinën e Komunës së Ulqinit, nuk ka të shkruar asnjë fjalë shqip e jo më të respektohet zbatimi i dygjuhësisë. E njëjta situatë është edhe në postë, në banka, polici etj., ku shqipja nuk është gjuhë përdorimi." Në shkolla ndërkaq shqipja është e pranishme bashkë me gjuhën malazeze, duke filluar nga mbishkrimet e deri te dokumentet zyrtare. Në fushën e politikës, H. Shabani konstaton se në Kuvendin e Komunës së Ulqinit dominon shqipja. Mirëpo në KK të Ulqinit autori ka vënë re edhe dukurinë kur folësi, pasi ka folur shqip, bën vetë edhe përkthimin në
malazezisht. Duket se disa folës e kanë më kollaj, kur është në pyetje diskursi politik, që të shprehen në gjuhën malazeze sesa shqip. Mirëpo, edhe në Komunën e Ulqinit gjuhë origjinale e shkrimit në administratë është gjuha malazeze. Syrit të Haxhi Shabanit nuk i shpëton as dukuria mjaft interesante, për shumë arsye, kur shqiptarët e Ulqinit (sidomos popullata katolike, por edhe
ndonjë mysliman) përdorin shumë emra, si p.sh.: Pjetër-Petar-Pero, Gjergj-Gjorgje-Gjoko, por edhe Shyqyri-Shuqurija-Shuqo etj. Përveç emrit, disa bëjnë edhe përshtatjen e mbiemrit, kështu kemi Resulbegoviq-Resulbegu, Bisheviq-Bisha etj. Ky fenomen është aq më absurd kur dihet se në vetë popullatën malazeze (sllave) ka një mori mbiemrash pa mbaresën karakteristike "-iq" apo "-viq" (p.sh. Shoq, Kilibarda, Marash, Roqen, Strugar, Drecun, Kuç etj.). Ky transformim (apo laramani moderne) i emrave dhe mbiemrave, sipas studiuesit bazohet në përpjekjen e disa subjekteve (individëve) "për të fshehur identitetin kombëtar, gjuhësor e fetar përmes një emri neutral." Veçanërisht është shqetësues konstatimi se në vitin 2006, në komunën e Ulqinit, shqipja përdoret "61 herë më pak, në krahasim me vitin 1996". Këtë përfundim studiuesi e nxjerr në bazë të dy anketave që i realizoi në vitin 1996 dhe 2006. Për të shmangur konfuzionin, duhet thënë se autori me këtë nuk ka dashur të thotë se në Ulqin vetëm për një decenie numri i shqipfolësve është zvogëluar madje për 61 herë, por - të anketuarit (gjithsej 30 të anketuar më 1996 dhe 30 më 2006) janë përgjigjur në 13 pyetje se kur e përdorin gjuhën shqipe dhe kur gjuhën malazeze (serbe) dhe se përgjigjet e 30 të anketuarve të vitit 2006 kanë treguar se ata shqipen e përdorin në 377 raste të caktuara, që krahasuar me shifrën 438, të 30 të anketuarve të vitit 1996, është për 61 herë (raste) më e vogël. Rezultatet e studimit të Haxhi Shabanit faktojnë tendenca dhe zhvillime të cilat duhet të interesojnë dikë, dhe jo vetëm gjuhëtarët, por edhe sociologët, demografët, e pse jo edhe njerëzit e politikës. Lidhur me këtë studiuesi në kapitullin e fundit apelon për marrje masash për stabilizimin e shqipes në trevën e Ulqinit, por edhe në trevat e tjera ku flitet shqipja në Mal të Zi, që e parafytyron në formën e hartimit të një platforme në nivel ekspertësh.
Ky tekst, padyshim, vjen në kohën e duhur, në vendin e duhur dhe sjell të dhëna që nuk duhet të merren me indiferencë as të injorohen, por të analizohen me kujdes dhe të kihen parasysh, sidomos nga dashamirët.