Hyrje ne Llogjike

Kuptimi dhe roli i tij.
Mendimi eshte dukuri tere komplekse qe krijohet e zhvillohet ne kushte te caktuara si fenomen njerezor ;llogjika nuk interesohet per procesin e krijimit ose te zhvillimit te tij.

Format e mendimit:
Format themelore te mendimit jane koncepti, gjykimi dhe arsyetimi te cilet quhen edhe forma ose kategori logjike.
Sende ose klasa sendesh ose dukurish ne mendimin e njeriut marin formen e konceptit.

Forme logjike quhet menyra e lidhjes se pjeseve perberese te mendimit , forma eshte konstrukti i mendimit , ajo esht skeleti qe mbetet prej tij pasi kemi abtraguar nga lenda.

Me strukture kuptojme menyren e organizimit te elementeve te mendimit dhe funksioni i cdo elementi ne te.
Shemb: cdo person i arrestuar gezon e drejten e mbrojtjes
Personi N ndodhet aktualisht i arrestuar
----------------------------------------------------
Rrjedhimisht personi N gezon te drejten e mbrojtjes.

Cfare eshte logjika?..
Logjika eshte studimi i metodave dhe parimeve qe sherbejne per te dalluar arsyetimin e sakte nga ai i pa sakte. Ajo merr per objekt studimin , format , rregullat dhe ligjet e mendimit te sakte. Ka kritere objektive qejapin mundesi te percaktohet nese eshte apo jo i sakte mendimi . qellimi i studimit te llogjikes eshte zbulimi dhe perdorimi i kritereve qe mund te perdoren per te kontrolluar arsyetimet, per te dalluar te saktet nga te pasaktet, te gabuarit.

Koncepti
Koncepti eshte forme mendimi per objektin e njohjes me te cilin njeriu perfshin e bashkon ne mendim tiparet thelbesore te tij. Koncepti eshte forme themelore e njohjes , forme themelore e mendimit.
Me objekt kuptojme cdo send , cdo dukuri ose cdo klase sendesh ose dukurish qe futen ne fushen e interesave njohese te njeriut.
Me tipar te sendeve kuptojme ato veti , ane ose raporte te tij , sipas te cileve ata ngjasojne me njeri tjetrin ose dallohen njeri nga tjetri .
Llogjika i ndan tiparet e objektit ne dy lloje;
- Ne tipare thelbesore(kuptojme ato tipare qe te tille qe objektet e nje klase i bashkonmendimi si nje objekt i vetem dhe qe i dallon ata nga objekte klasash te tjera.)
- Ne tipare jo thelbesore.(kuptojm ato tipare qe mund ti kete ose jo objketi dhe qe shprehin thelbin e tij.)
Tiparet jo thelbesore ndahen ne vetvete ne ;tipare jo thelbesore te jo te veta ose te rastit

Struktura e konceptit;
koncepti mund te shikohet ne dy ane , ne dy kendeveshtrime : ai eshte mendim qe shtrihet mbi nje klase sendesh dhe ai eshte njekohesisht mendim qe perfshin tiparet thelbesore te klases se sendeve te cilat quhen madhesi dhe permbajtje e konceptit.
Madhesi te konceptit kuptojme teresine , bashkesine e sendeve mbi te cilin shtrihet koncepti. Ketu futen te gjitha veprimet e rrezikshme qe jane te kundra ligjshme. Madhesi e konceptit quhet dhe klase logjke e konceptit.
Permbajtje te konceptit kuptojme teresine e tipareve thelbesore qe perfshihen ne koncept.
Menyra logjike e formimit te koncepteve ; jane krahasimi , analiza dhe sinteza , abstragimi dhe pergjithesimi.

Krahasimi eshte menyre e pare e prcosit te formimit te koncepteve te tjere te njohur me pare.
Analiza eshte proces qe konsiston ne ndarjen , copetimin menderisht te objektit te njohjes ne pjeset ose tiparet , ne elementet perberes te tij dhe ne studimin e secilit prej tyre vec e vec. Asnje objekt nuk mund te njihet nqs nuk i neshtrohet analizes.

Llojet e koncepteve :
Konceptet mund te ndahen ne disa lloje sipas madhesise ose sipas permbajtjes .
Sipas madhesise kemi koncepte te pervecme , pergjithshme.
Sipas permbajtjes kemi koncepte konkrete ose abstrakte, pohuese ose mohuese, te panvarura ose korelative.
Psh: koncepti “njeri”,”prone ù”etj -- jane koncepte konkrete
Koncepti ndershmeri , pronesi, ciltersi mirnjhje, ngathesi etj -- jane koncepte abstrakte.
Koncepti korelativ : psh : shkak dhe pasoje ; baba dhe bir etj.
Marrdheniet midis koncepteve :
Per te studiuar mardheniet midis koncepteve fillimisht duhet bere dallimi midis koncepteve te krahasueshem e atyre te pakrahasueshem.

Mardheniet e mosperputhjes vendosen midis koncepteve qe jane te papajtueshem , llojet kryesore te te cilave jane dy: 1- marrdhenia e koncepteve te kundert 2-marrdhenia e koncepteve kontradiktore.
Dy koncepte quhen te kundert nqs ata perjashtojne njeri tjetrin dhe permbajttja e njerit prej tyre ka nje tipar te cilin e mohon permbajtja e konceptit tjeter psh I bardhe I zi ose trim dhe frikacak etj.
Dy koncepte quhen kontradiktore kur njeri prej tyre permban tipare qe tjetri I mohon plotesisht duke mos I zevendesuar me tipare te tjere psh : I bardhe dhe jo I bardhe _; I shkathet dhe jo I shkathet etj.

Pergjithsimi dhe kufizimi I koncepteve :
Ppergjithesimi eshte veprim logjik me ane te te cilit kalohet nga nje koncept i dhene me permbajtje me te pasur ne nje koncept me madhesi me te madhe por me permbajtje me te vogel.
Pergjithsimi eshte veprim logjik me ane te te cilit duke thjeshtuar permbajtjen e konceptit , zgjerohet madhesia e tij.
Kufizimi : Eshte nje veprim logjik me ane te te cilit duke pasuruar nje tipar permbajtjen e konceptit , perftohet nje koncept tjeter qe eshte koncept lloji per te.

Tipe pprekufizimesh :
konceptet ose termat shkaktare te mosmarveshjes jane terma per te cilet personat ne mosmarveshje duhet ti evidentojne dhe ti shpjegjne . shpjegimi i termave realizohet me ane te perkufizimit .
perkufizimet mund te zgjidhin mosmarveshje ne rast se keto jane thjesht verbale.
Perkufizimi kerkohet ne rastet kur futet nej concept ose term I ri ose ky nuk eshte perkufizuar nga personat qe e perdorin ate nuk zoterojne kuptimin e tij. Termi ose koncepti qe duhet perkufizuar quhet definiendum , ndersa termat ose koncepptet qe perdoren per ta prkufizuar ate quhen definies.

Panvarsisht nga tipi I perkufizimit te gjithe ata mund te ndahen ne dy grupe te medha:
- Ne perkufizzime reale
- Ne perkufizime nominale.
Perkufizimet reale shpjegojne kuptimin e konceptit qe perkufizohet, ata tregojne permbajtjen ose madhesine e tij.
Perkufizime nominale shpjegon fjalen , termin qe shenon nje concept te caktuar ose tregon origjinen e tij psh fjala thermometer dmth mates I nxehtesise.dhe perbeht nga fjala meter dhe termo.

Perkufizimi neper mjet gjinise me te afert dhe ndryshimit specific.
Perkufizimi eshte veprim logjik I nderlikuar , me ane te te cilit zbulohet permbajtja e konceptit .
Detyra e perkufizimit eshte te shpjegoje konceptin , te jape tiparet qe formojne permbajtjen e tij.
Perkufizimet dueht te zgjidhin keto detyra :
- Te zbuloje tiparet thelbesore te konceptit , termit qe perkufizohet
- Te ndallojne konceptin e perkufizuar nga konceptet e tjere te aferte me te

Gjykimi :

Gjykimi eshte forme mendimi ne te cilin pohohet ose mohohet dicka per objektin e mendimit ne trajten e lidhjes ose mardhenies midis koncepteve.
Ashtu si dhe koncepti gjykimi eshte forme themelore e mendimit.
Llogjika studion jo vetem gjykime e vertet dhe te rreme por dhe gjykimet per te cilet nuk dihet asgje per vertetsine e tyre.
Karakteristike thelbesore e gjykimit perbehe nga fakti se ai eshte i vertet ose i rreme.
Koncepeptet pohim ose mohim bejne pjese ne gjykime te thjeshta.

Subjekti dhe predikati i gjykimit te thejshte shenohen me perkatesisht me germat S dhe P. keshtu gjykimi I thjeshte do te kete trajten S—P . Konceptet e subjektit dhe predikatit ne gjykimin e thejshte quhen term ate gjykimit.

Gjykimet e thjeshta , llojet e tyre:
Gjykimet e thjeshta mund te ndahen ne lloje te ndryshme sipas parimesh te ndryshme logjike. Sipas asaj qe pohohet ose mohohet ne gjykimet meta mund te ndahen ne:
- Gjykime attributive (jane gjykimet ku subjekti lidhet me tiparin e tij ; psh student Aeshte I shkelqyer , ky ushqim eshte I shijshem etj.)
- Gjykime raportesh (jane gjykime ne te cilet pohohet ose mohohet raporti midis dy llojesh ku njeri perben subjektin e gjykimit ; psh A eshte mei madh se B , Aeshte vellai I B etj.)
- Gjykime ekzistencile (behet fjale per vete faktin e ekzistences ose mosekzistences se objektit ; psh Ekzistojne 80 parti politike , ne pyjet tona nuk ka luane etj.)
Llojet e gjykimeve sipas sasise:
Llojet e gjykimeve sipas sasise jane gjykimet pjesore , gjykimet e pervecme dhe te pergjithshme.
-Quhet pjesor gjykimi net e cilin dicka pohohet ose mohohet per nje pjese te mallsise se subjektit. Psh disa deshmitar kan qen ocular
-Quhet I pervecem gjykimi net e cilin dicka pohohet ose mohohet per nje send te pervecem Psh. Shqiperia nuk ka qen republic para vitit 1928
-Quhet I pergjithshem gjykimi net e cilen gjithcka pohohet ose mohohet per te gjithe madhesine klasen llogjike te subjektit. Psh Te gjithe deshmitaret u paraqiten ne gjykate. Asnje student nuk eshte deputetd. Te gjitha S jan P ne rastin e dyte as nje S nuk eshte P
-Ne klasifikimin e gjykimeve zen vend te vacant gjykimet e pergjithshme vecuese dhe gjykimet e pergjithshme perjashtuese.
oVecuese synojn te ndreqin kete papercaktueshmerine duke theksuar faktin se tipari I shprehur nga predikati I perket vetem objektit te dhene. Gjykime te tilla kan formen : vetem S eshte P ose S eshte vetem P Shmb1: vetem nje deputet votoj kunder; shemb2: Dhe personi A eshte I vetmi deshmitar.
oPerjashtuese gjykimi net e cilin tipari I shprehur nga predikati I perket ose nuk I perket te gjithe mallesise se subjektit me perjashtim te disa prej tyre. Te gjithe studentet me perjashtime te A e dhane provimin. As nje metal pervec zhives nuk eshte I lengshem

-Llojet kryesore te gjykimeve sipas sasise Gjykimet e pergjithshme dhe pjesore
oGjykim I pergjithshem pohues ( SaP )
oGjykimi I pergjithshem mohues ( SeP )
oGjykim pjesor mohues ( SiP )
oGjykim pjesor pohues ( SoP )

Gjykimet e perbera do te quhet I perbere gjykimi qe formohet nga disa gjykime te thjeshta te lidhura midis tyre me ane te kostanteve: dhe.. ose.. nqse.. atehere..
Gjykimet e perbera mund te jen:
Gjykime Koniuktive ( Moti eshte me shi dhe ben ftofet )
Gjykime Dizunktive. ( Kushdo ka te drejte te zgjedhe ose te zgjidhet )
Gjykimet hipotetike eshte gjykim I perbere I cili bashkon dy gjykime te tjera me ane te kostantes llogjike: Ne qofte se… Atehere. ( Shemb Neqofse temp zbret nen zero atehere ujti ngrin )

Arsyetimi Induktiv: Quhet arsyetim iduktiv ajo form mendimi me te cilin mbi bazen e perseritjes se nje tipari ne disa sende te vecanta te nje klase kalohet ne dijen e pergjithshme Funksioni kryesor I arsyetimit induktiv gjate veprimit me djet eshte pergjithsimi
Vrojtimi dhe eksperimenti: Vrojtimi eshte metod njoheje dhe studimi te sendeve ose dukurive qe I merr ata ashtu sic jan ose sic ndollin ne kushtet konkrete natyrore. Me eksperiment mund te njohim ato tipare qe ne kushtet e vrojtimin mund te kalojn pa u vrojtuar.
Induksion I plote: Quhet arsyetim induktiv net e cilin konkluzioni I pergjithshem per klasen e sendeve behet mbi bazen e studimit vec e vec.
Induksion jo I plote: Quhet arsyetimi induktiv net e cilin ne baze te perseritjes se nje tipari ne disa sende ose dukiri te nje klase nxirret konkluzioni I opergjithshem se kete tipar e kan te gjitha sendet ose dukurite e klases.
Induksion shkencor: Quhet arsyetimi induktiv ne premisat e te cilit krahes perseritjes se tiparit ne disa dukuri ose sende te klases permbahet dhe informacioni per varesine e keti tipari nga veti te caktuar te dukurive ose sendeve.

Kuptimi I shkakut dhe pasojes: Kur nje send ose nje fenomen vepron ne kushte te caktuara dhe lind nje fenomen tjeter atehere ky quhet shkak kurse ky I fundit quhet pasoje e tij
Lidhja shkaksore: Ka karaktere te pergjithshem cdo send ose fenomen ne mjedisin ton rrethues e ka shkakun e vet te lindjes dhe se asgje nuk lind pa shkak dhmth as nje fenomen nuk lind pa veprimin e nje shkaku te caktuar.
Arsyetim Detuktiv: Kuptojm llojen e sistemit net e cilin ne disa dije te pergjithshme kalohet ne nje die pak te pergjithshme ose ne nje die per te vecanten ose per te pervetshmen.
Silogjizmi I thjesht kategorik: Eshte arsyetim dtuktiv net e cilen konkluzioni nxirret nnga dy premisa. Ne varesi te lloit te premisave e te konkluzionit percaktohen lloje te ndryshme te silogjizmit. Silogjizmi kategorik eshte lloj silogjizmi net e cilen dy premise dhe konkluzioni jan gjykime te thjeshta kategorike.
Llojet e analogjise: ekzistojn dy lloje analogjise analogjia e sendeve dhe analogjia e raporteve. Analogjia e sendeve eshte arsyetim me te cilin si object ngjashmeri merren dy sende ose dukuri te pervecme dhe si tipare qe barten nga njeri tjetri merren veti te ketyre sendeve ose dukurive. Analogjia e raporteve eshte arsyetim me te cilin si objekt ngjashmerie merren mardheniet, raportet midis dy ciftesh sendesh dhe si tipare qe barten nga njeri tjetri meren vetite e ketyre mardhenieve.
Ligji I kontradiksionit: Ky ligj formulohet ne kete menyre: nuk mund te jete qe te dy te vertet dy mendime, dy gjykime te pa pajtueshme te shprehura per te njejtin objekt njeri prej tyre duhet te jet me doemos rrene
Ligji I te tretes te perjashtuar: Ky ligj zbatohet vetem ndaj gjykimeve kondrakditore: dy gjykime kondrakditore te shprehura per te njejtin objekt me te njejtin drejtim ose raport dhe net e njejten kohe nuk mund te jene qe te dy te rrene njeri prej tyre do te jet me doemos I vertet. Formula: A eshte ose B ose jo B
Ligji I argumentimit te mjaftueshem: Shpreh kerkesen per te sjelle vertetimin, per te treguar bazen ose mbeshtetjen e mendimit te formuluar per nje send ose dukuri te caktuar. Cdo mendim duhet te pranohet se eshte I vertete nqse per te jepet argumentimi I mjaftueshem.
Kuptimi I argumentimit dhe bindja:Argumentimi quhet veprimi logjik I mbeshtetjes se vertetesise te nje pohimi ose gjykimi me ane te provimeve te tjera te verteta te lidhura me te. Vete procesi I mbeshtetjes quhet vertetim ose arsyetim. Me bindje kuptohet teresia e pikpamjeve ideve dhe perfytyrimeve te njerzve qe percaktojn sjelljen dhe veprimin e tyre. Cdo argumentim permban tre elemente 1) Teza 2) Argumentet 3) Demostrimin
Menyrat e argumentimit: Dy tipe argumentimi I drejte perdrejte dhe I terthorte. Quhet I drejte per drejte kur teza mbeshtet nga argumentet pa perdorur supozime kondradiktore me tezen. Quhet I terthorte kur vertetesia e tezes nxirret duke argumentuar falsitetin e tezes kondradiktore me te.
Kuptimi I pergenjeshtrimit: Eshte veprim logjik qe synon te rrezoje argumentimin e nje teze duke treguar se kjo eshte e rreme ose eshte pa baze.